Đầu năm, ai cũng từng đặt cho mình một mục tiêu như tập gym, học ngoại ngữ hoặc tiết kiệm tiền,... nhưng rất nhiều người bỏ dở giữa chừng. Không ít người tự trách mình là lười biếng, yếu đuối, thiếu kỷ luật.
Nhưng thực tế, dù bạn có dào dạt ý chí, thì nỗ lực có khi vẫn không thành. Nguyên nhân bắt nguồn từ việc thiếu đi một loại tư duy quan trọng - tư duy hệ thống (system thinking).
Bài viết này mình nói về cách nhìn mọi thứ như một chỉnh thể, để hiểu vì sao ta thường thất bại trong việc duy trì thói quen, và quan trọng hơn, cách để thay đổi.
Khi bỏ cuộc không phải do thiếu ý chí
Lấy một ví dụ gần gũi như chuyện tập gym. Đầu năm, bạn đăng ký thẻ gym một năm với quyết tâm thay đổi vóc dáng.
- Tuần đầu tiên, bạn đi tập đều đặn mỗi tối.
- Tuần thứ hai, công ty có dự án gấp, bạn về muộn nên chỉ đi được ba buổi.
- Tuần thứ ba, deadline dồn dập, bạn tự nhủ tuần sau sẽ bù lại.
- Cuối tuần sau nữa lại có team building cần cả tuần để chuẩn bị.
Rồi cứ thế, mỗi tuần lại có một lý do: họp muộn, mưa to, bạn bè rủ đi nhậu, ốm vặt, phòng tập đông…
Ba tháng sau, bạn nhận ra mình chỉ đến phòng gym được mười lần. Bạn thử đủ cách: đặt báo thức, nhờ bạn bè nhắc nhở, thuê huấn luyện viên cá nhân. Nhưng cuối cùng, mọi thứ vẫn quay lại vạch xuất phát. Thậm chí dù có chọn môn khác để vận động, nhiều khả năng bạn cũng không thể kiên trì.
Nếu nghĩ kỹ, bạn sẽ thấy vấn đề không chỉ ở ý chí. Đó là sự kết hợp của nhiều yếu tố: công việc chiếm quá nhiều thời gian và năng lượng, không có bạn cùng tập để tạo động lực, giờ tập không hợp với nhịp sinh học, đặt mục tiêu quá cao ngay từ đầu, thiếu kế hoạch dự phòng khi có việc đột xuất. Tất cả những yếu tố này kết nối với nhau tạo thành một hệ thống khiến việc tập gym trở thành gánh nặng thay vì niềm vui.
Trước hết, hãy đổi cách nhìn cũ
Giống việc học một ngôn ngữ mới, điều khó nhất không phải học từ vựng hay ngữ pháp, mà là tập quên đi cách diễn đạt của ngôn ngữ cũ. Tương tự, trước khi rèn luyện tư duy hệ thống, bạn cần nhận ra những thói quen đang cản trở mình:
1. Luôn tìm một nguyên nhân duy nhất cho mọi vấn đề
- Không thăng tiến? → Do thiếu nịnh sếp.
- Độc thân lâu năm? → Do không đủ hấp dẫn.
- Không thể dậy sớm? → Do bản thân lười biếng.
Cách nghĩ này thoải mái vì nó đơn giản, nhưng thế giới không vận hành theo cách đó. Hiếm khi có vấn đề nào chỉ đến từ một nguyên nhân duy nhất.
2. Kỳ vọng mọi giải pháp đều có kết quả ngay lập tức
Chúng ta sống trong thời đại của sự tiện lợi tức thì, nên cũng dễ hiểu khi bạn mong đợi mọi thay đổi thay đổi cho kết quả nhanh chóng. Nhưng bất kỳ hệ thống nào cũng có độ trễ riêng của nó.
Khi bạn học một kỹ năng mới, phải mất hàng tuần thực hành mới thấy tiến bộ. Khi bạn xây dựng mối quan hệ mới, cần thời gian để từ người lạ trở thành bạn thân. Khi chuyển sang lối sống lành mạnh, cơ thể bạn cần vài tháng để thích nghi và thay đổi. Trong sự nghiệp, những nỗ lực hôm nay có thể năm sau mới thấy thành quả.
3. Phân chia quá rạch ròi các mảng trong cuộc sống
Thói quen tư duy khó bỏ nhất là việc cố gắng phân chia cuộc sống thành những mảnh riêng biệt: công việc riêng, sức khỏe riêng, tài chính riêng, tình cảm riêng. Nhưng trên thực tế, những khía cạnh trong cuộc sống luôn có mối liên kết chặt chẽ.
Chẳng hạn như bạn thức khuya lướt mạng xã hội ảnh hưởng đến giấc ngủ, giấc ngủ kém khiến bạn khó tập trung làm việc, làm việc kém hiệu quả gây căng thẳng, căng thẳng khiến bạn ăn uống vô độ, ăn uống kém làm sức khỏe xuống cấp. Và cứ thế vòng xoáy tiếp diễn. Tất cả đan xen vào nhau như một mạng nhện vô hình.
Tư duy hệ thống có thể thay đổi thế giới (của riêng bạn)
Khi đã sẵn sàng buông bỏ những thói quen cũ, hãy bắt đầu làm quen với tư duy hệ thống. Dưới đây là vài nguyên tắc then chốt:
1. Học cách nhìn bức tranh tổng thể
Một quyết định hay thói quen có thể bắt nguồn từ cả một hệ thống tác động, chứ không chỉ từ tính cách cá nhân.
Bạn đổi việc liên tục không chỉ vì thiếu kiên định. Nó có thể là hệ quả của một hệ thống: môi trường làm việc độc hại, áp lực tài chính do hoàn cảnh gia đình, thị trường lao động biến động hay kỹ năng chưa được phát huy.
2. Hiểu về tính phi tuyến tính
Trong một thế giới lý tưởng, bạn nỗ lực bao nhiêu sẽ thu về bấy nhiêu, như một đường thẳng tuyến tính: gấp đôi công sức sẽ trả về gấp đôi kết quả. Nhưng trong thực tế, đôi khi bạn nỗ lực nhiều nhưng kết quả lại không như mong đợi, hoặc chỉ cần một nỗ lực nhỏ lại có thể tạo ra thay đổi bất ngờ.
Bạn có thể vật lộn cả ngày với một vấn đề nhưng không ra lời giải, rồi sau một giấc ngủ ngon, sáng dậy nhìn ra vấn đề chỉ trong năm phút. Hoặc như việc viết vội một bài LinkedIn lại được nhiều cơ hội việc làm hơn cả CV mất hàng tuần chỉnh sửa.
3. Tập trung vào quá trình thay vì chỉ nhìn kết quả
Chúng ta thường ám ảnh với những cột mốc phải đạt được. Nhưng tư duy hệ thống cho thấy quá trình quan trọng không kém gì đích đến. Cách bạn xây dựng hồ sơ năng lực quan trọng hơn việc có bao nhiêu dự án. Cách bạn tạo dựng quan hệ quan trọng hơn con số bạn bè trên mạng xã hội. Cách bạn học một kỹ năng mới quan trọng hơn việc lấy được chứng chỉ nhanh chóng.
4. Nhìn thấy sự tổng hợp thay vì chỉ phân tích
Thay vì chia nhỏ vấn đề ra từng mảnh để nghiên cứu, hãy thử ghép chúng lại và xem điều gì xuất hiện. Đôi khi, cái chung tạo ra giá trị vượt xa từng phần riêng lẻ.
Một nhóm bạn thân không chỉ vì mỗi người dễ mến, mà còn nhờ sự gắn kết. Một startup thành công không chỉ nhờ các cá nhân giỏi, mà còn vì họ phối hợp nhịp nhàng. Một buổi họp mặt cuối tuần không chỉ có mặt mọi người, mà là không khí và cảm xúc khi ở bên nhau.
5. Chuyển từ tư duy phân cấp sang tư duy mạng lưới
Trong nhiều công ty, mọi quyết định đều phải đi qua nhiều tầng quản lý, khiến công việc trở nên chậm chạp. Trong khi đó, giá trị thật sự thường đến từ sự hợp tác ngang hàng - nơi mọi người trao đổi trực tiếp và cùng tạo ra ý tưởng mới. Chính mạng lưới kết nối này là nguồn gốc của sáng tạo và đổi mới.
Một thực tập sinh có thể đưa ra ý tưởng đột phá. Các phòng ban khác nhau phối hợp để tạo ra sản phẩm mới. Thậm chí, một bữa trưa tình cờ giữa đồng nghiệp ở các bộ phận cũng có thể mở ra giải pháp cho vấn đề lớn.
6. Chú ý đến cách các yếu tố liên kết và tác động lẫn nhau
Một đội ngũ toàn những cá nhân xuất sắc vẫn có thể thất bại nếu thiếu sự ăn ý. Trong khi đó, một nhóm bình thường nhưng biết phối hợp nhịp nhàng lại tạo ra kết quả ấn tượng. Tương tự, một tình bạn gắn bó không đến từ việc mỗi người đều hoàn hảo, mà từ cách cả nhóm bổ sung, hỗ trợ và giữ thăng bằng cho nhau.
Khi áp dụng tư duy hệ thống, điều sẽ gì thay đổi?
Quay lại chuyện tập gym. Khi nhìn bằng tư duy hệ thống, bạn không còn tự trách bản thân nữa. Thay vì cố ép mình tập gym mỗi tối sau giờ làm mệt mỏi, bạn chuyển sang tập buổi sáng khi năng lượng còn đầy. Thay vì tập một mình, bạn rủ thêm đồng nghiệp để có động lực. Thay vì chỉ xem gym là lựa chọn duy nhất, bạn xây dựng hệ thống linh hoạt: gym khi có thời gian, chạy bộ gần nhà khi bận, tập theo video ở nhà khi trời mưa.
Điều quan trọng là hiểu rằng thể dục không tách biệt khỏi công việc và cuộc sống, mà cần được tích hợp tự nhiên vào nhịp sống hàng ngày.
Tư duy hệ thống không phải là kỹ năng có thể học trong một ngày hay một tuần. Nó là hành trình dài, đòi hỏi chúng ta liên tục thách thức cách nhìn nhận của bản thân. Nhưng một khi đã bắt đầu nhìn thế giới qua lăng kính này, bạn sẽ thấy những mối liên kết ẩn giấu, những vòng lặp phản hồi, những độ trễ và điểm tới hạn trong mọi thứ xung quanh.
Và trên hết, bạn sẽ không còn cảm thấy bất lực trước những vấn đề phức tạp của cuộc sống, bởi bạn đã có công cụ để hiểu và tác động lên chúng một cách thông minh hơn.