Khi có cuộc trò chuyện với Hướng Dương, mình mới biết sâu hơn về "trầm cảm".
Trước đó, mình và bạn bè hay dùng từ này rất tùy tiện, như một cách than vãn vu vơ:
“Trầm cảm quá mày ơi, công việc nhiều quá.”
"Người yêu làm tao stress thế này thế kia.”
Nhưng Hướng Dương bảo, chưa phải!
“Với mình, người đã đi qua nhiều năm chiến đấu với căn bệnh này, mỗi lần nghe thấy lại như một vết dao nhỏ chạm vào vết thương chưa lành. Vì trầm cảm không phải là một trạng thái cảm xúc thoáng qua, mà là một bệnh lý. Và nó không đến trong một sớm một chiều. Nó đến, từ những lần dopamine tuột không phanh mà không một ai níu ta lại.”
Vì sao Hướng Dương rơi vào trầm cảm?
Trong tâm lý học, người ta gọi trầm cảm là hội chứng đa nguyên nhân, nghĩa là không bao giờ có một nguyên nhân duy nhất.
Với Hướng Dương, nó bắt nguồn từ nhiều tầng trải nghiệm chồng chất, tích tụ thành gánh nặng tâm lý, mà sau này khi đi khám, bác sĩ giúp bạn bóc tách từng mảnh ghép – mỗi mảnh là một nỗi đau riêng, và việc kể lại đã là một hành trình khó nhọc.
Gia đình
Hướng Dương lớn lên trong một gia đình tưởng chừng đủ đầy, hạnh phúc. Ba là người chu đáo, lo cơm nước, yêu thương mẹ hết mực. Nhưng năm bạn học lớp 10, cả nhà phát hiện mẹ ngoại tình với dượng.
"Cú sốc đó khiến mọi thứ sụp đổ. Ba chọn tha thứ, nhưng từ đó ông tìm đến rượu. Nhà không còn cãi vã, nhưng lại im lặng đến ngột ngạt. Mình thương cả ba lẫn mẹ, nhưng không biết phải cứu vãn ra sao, thế là lặng lẽ ôm nỗi đau trong lòng."
Cú sốc ấy khiến niềm tin đầu tiên trong đời cô bạn bị lung lay.
Tình yêu
Năm tháng cấp 3 đến hết Đại học, Hướng Dương kể có một người bên cạnh 8 năm liền. Người ấy là chỗ dựa, nhưng chưa bao giờ cho cô bạn danh phận. Ngày nay, Gen Z gọi đó là FWB (friend with benefits). Có sự gần gũi thể xác, có sex, nhưng khi Hướng Dương hỏi về tình trạng mối quan hệ, câu trả lời chỉ là: Chúng ta chỉ là bạn.
Cô bạn bị xem như một món đồ tiện lợi hơn là một người cần được trân trọng. Nhưng vì yêu, Hướng Dương mù quáng bám víu, chỉ cần họ ở cạnh cũng thấy đủ.
"Cảm giác giằng xé nhất là khi mình nhận ra bản thân ngày càng bị rút cạn năng lượng, chất chồng quá nhiều thất vọng cùng sự phủ nhận giá trị từ chính người mình yêu. Khoảng thời gian đó, mình đau khổ nhưng không biết phải tiến lên hay lùi lại, vì mình đã bị lệ thuộc cảm xúc vào bạn một cách tuyệt đối."
Mối quan hệ ấy trở thành vết thương sâu nhất, châm dầu vào ngọn lửa của trầm cảm.
Công việc
Hướng Dương làm việc trong một công ty sáng tạo. Khi trầm cảm đã âm ỉ từ lâu, chính công việc lại trở thành tác nhân khiến cô chuyển từ khám tâm lý sang khám thần kinh.
“Có dự án mình làm quần quật mấy tuần, cuối cùng bị quỵt lương. Ý tưởng mình trình bày trong cuộc họp bị đồng nghiệp lấy lại, biến thành của họ.”
Cô bạn dần sợ sệt mỗi sáng phải bước đến văn phòng. Kể lại với bạn bè thì bị cho là “tâm lý yếu”, là chuyện “có gì đâu mà kể hoài”. Nhưng từ trong lòng, Hướng Dương biết mình đã đánh mất niềm tin vào điều tưởng chừng đơn giản nhất, rằng nỗ lực rồi sẽ được ghi nhận, rằng công bằng là có thật.
"Nhiều đêm, mình vẫn không hiểu sao trang lứa ngoài kia thành công, xinh đẹp, hạnh phúc. Còn mình thì kiệt sức, không muốn bước ra khỏi giường."
Những đêm như vậy, Hướng Dương thấy mình rơi vào vòng xoáy tự trách – bất lực – vô nghĩa. Cô không hiểu từ khi nào, công việc từng khiến mình hứng khởi, lại biến thành tấm gương soi chiếu ánh sáng của người khác. Trong tấm gương ấy, cô chỉ thấy bản thân nhỏ bé, mờ nhạt, và dần mất phương hướng.
Ba yếu tố này đã đan xen nhau trong một thời gian dài, và sau này, khi nhìn lại hành trình trị liệu, Hướng Dương mới nhận ra đây chính là ba lý do cốt lõi khiến cô bạn rơi vào trầm cảm:
- Mất niềm tin (Trust Issues): Là khi ta không còn tin vào người khác, hoặc luôn sợ bị phản bội, bị tổn thương thêm lần nữa. Người có trust issues thường dè chừng trong các mối quan hệ, khó chia sẻ cảm xúc thật vì từng tin lầm và bị tổn thương sâu sắc.
- Tổn thương gắn bó (Attachment Trauma): Dạng tổn thương hình thành khi một mối quan hệ quan trọng, thường là tình yêu không được đáp lại hoặc bị phủ nhận. Người mắc phải thường rơi vào vòng lặp cảm xúc: sợ bị bỏ rơi nhưng vẫn bám víu vào người khiến mình tổn thương.
- Và cuối cùng là So sánh xã hội (Social Comparison): Là khi ta liên tục đặt mình cạnh người khác để đo giá trị bản thân.
Vậy dấu hiệu nào để biết được rằng mình đã bị trầm cảm?
Hướng Dương thủ thỉ: “Lúc đầu mình chỉ nghĩ mình nhạy cảm, và dễ buồn như bạn bè mình hay bảo. Cho đến khi mỗi ngày thức dậy, mình đều không có ý định sống tiếp, và tối đến, mình khó ngủ, có nhiều đêm, mình thức trắng.
Mình lên mạng search triệu chứng, thì ra rất nhiều bệnh, có cả rối loạn lo âu hoặc thậm chí là tâm thần, nên mình thử nhắn tin online với 1 bác sĩ điều trị tâm lý, sau một thời gian, mình quyết định đi đến phòng khám để thăm khám luôn. Và bác sĩ chẩn đoán, mình đang mắc Rối loạn trầm cảm nặng (Major Depressive Disorder – MDD), cần uống thuốc để giảm bệnh.”
Từ trải nghiệm ấy, Hướng Dương chia sẻ 5 dấu hiệu đặc trưng mà cô từng trải qua.
1. Mất dần niềm vui
“Ngày trước, mình từng háo hức vì một món ăn ngon, một bộ phim hay, một buổi hẹn bạn bè. Nhưng khi trầm cảm đến, tất cả bỗng trở nên vô nghĩa.
Mình ngồi với bạn bè, nghe họ kể chuyện mình chỉ giả vờ cười, chứ trong lòng trống rỗng."
Trong tâm lý học, triệu chứng này gọi là anhedonia, mất khả năng tận hưởng niềm vui. Đây là khác biệt quan trọng giữa nỗi buồn thoáng qua và bệnh lý trầm cảm.
2. Kiệt quệ năng lượng
“Trầm cảm biến những việc bình thường thành một cuộc chiến. Đánh răng, nấu ăn, hay chỉ trả lời một tin nhắn cũng nặng nề đến mức muốn buông xuôi.” Hướng Dương nhấn mạnh.
Vì trầm cảm làm rối loạn hệ thống dopamine và serotonin, hai chất dẫn truyền thần kinh điều chỉnh năng lượng và động lực. Vì thế, người bệnh không lười, mà thực sự cạn sạch năng lượng để tồn tại.
3. Tiếng nói văng vẳng trong đầu
“Mình hay đùa rằng mình bị điếc. Nhưng thật ra, trong đầu luôn có những tiếng nói lặp đi lặp lại: “Mày vô dụng”, “Mày chẳng có giá trị”, “Nếu mày biến mất, mọi người sẽ nhẹ nhõm hơn”. Hướng Dương biết đó không phải âm thanh thật, chỉ là ý nghĩ ám ảnh vang vọng.
Trong tâm lý học, đây gọi là rumination, sự ám ảnh lặp lại của những suy nghĩ tiêu cực. Nó không phải ảo giác, vì Hướng Dương tin rằng mình vẫn phân biệt được đâu là giả. Nhưng sự dai dẳng ấy khiến cô bạn mất ngủ triền miên, dần tin rằng bản thân không còn lý do để tồn tại.
4. Cảm giác vô giá trị
"Một lời chê trách của sếp, một sự lơ đãng từ người yêu cũng đủ để mình tự kết án bản thân. Những lời phán xét vang lên như bản án: Mày chỉ là gánh nặng."
Đây chính là tư duy tiêu cực (negative cognitive bias), bộ não bệnh lý hóa mọi thất bại nhỏ, rồi biến nó thành bằng chứng củng cố cho niềm tin: “Mình không xứng đáng.”
5. Và cuối cùng, sống nhờ trị liệu
"Bên ngoài, nhiều người nghĩ mình vẫn ổn: đi làm, nói cười, duy trì cuộc sống bình thường. Nhưng để ngủ, mình cần thuốc. Để không tự làm hại mình, mình cần trị liệu." Hướng Dương chia sẻ.
Trong y khoa, đây gọi là can thiệp dược lý và tâm lý trị liệu kết hợp. Như bao bệnh lý khác, trầm cảm cần bác sĩ, phác đồ và sự thấu hiểu chứ không phải những lời sáo rỗng: “Ráng lên đi, ai mà chẳng từng buồn.”
Vì sao cần gọi đúng tên?
Nhiều người ngày nay, đặc biệt là các bạn trẻ, dễ dàng dùng từ “trầm cảm” khi cãi nhau với người yêu, khi bị sếp la, hay khi mất phương hướng tạm thời. Những trạng thái đó đáng được lắng nghe, nhưng không đồng nghĩa với bệnh lý.
"Khi ai cũng có thể “tự nhận” mình trầm cảm, thì tiếng nói của những người thực sự mắc bệnh, như mình lại trở nên mờ nhạt."
Với Hướng Dương, và đa số người mắc bệnh trầm cảm, đều bị nghi ngờ, thậm chí bị xem như “làm quá”.
"Người ta dễ dàng dùng từ ấy, nhưng khi một người thật sự đang chìm trong trầm cảm lên tiếng, họ lại không được cảm thông."
Dần dà, nếu trầm cảm không thể cứu vãn, chắc chắn sẽ dẫn đến tâm thần.
Tiến sĩ Simon Rego, Giám đốc tâm lý học tại Trung tâm Y khoa Montefiore (New York), từng nhấn mạnh trên Psychology Today: “Trong những trường hợp trầm cảm nặng, người bệnh có thể phát triển các triệu chứng loạn thần, khi đó họ khó phân biệt được đâu là thực tế, đâu là ảo giác.”
Điều này cho thấy: loạn thần không chỉ là “bước tiếp theo” của trầm cảm kéo dài, mà thực sự là một dạng biểu hiện nghiêm trọng cần được can thiệp y khoa kịp thời.
Làm cách nào để "hồi phục", Hướng Dương nhỉ?
Mình được chỉ dẫn có phương pháp: đó là micro-steps – những bước nhỏ để hồi phục. Mình học cách tập thở, duy trì lịch sinh hoạt đều đặn, uống thuốc đúng giờ, và tự nhắc mình đừng nghĩ đến cái chết nữa.
Mình kiên nhẫn với bản thân, và cho phép mình yếu đuối khi cần.
Quan trọng hơn hết, mình học cách rời đi. Rời khỏi công việc khiến mình bị tổn thương và nghi ngờ giá trị của chính mình. "Nghỉ chơi" với những người xem nhẹ cảm xúc của mình. Và "move on" khỏi mối quan hệ không tôn trọng và công nhận mình.
Giờ đây, mình không còn cố chứng minh điều gì nữa. Chỉ là mỗi sáng thức dậy, mình muốn sống một ngày thật trọn dù nhỏ bé, dù bình thường.
Nhưng sâu thẳm, mình vẫn mong những người đang chiến đấu với trầm cảm sẽ được cảm thông nhiều hơn.
Vì mình tin rằng: sự cảm thông không chỉ dành cho những nỗi buồn thoáng qua, mà còn dành cho cả những ai đang từng ngày học cách sống sót sau bóng tối của chính mình.
Lời nhắn nhủ từ Hướng Dương
Thế hệ Gen Z dễ dàng kiệt sức hơn cha mẹ ngày xưa vì tốc độ sống quá nhanh, cạnh tranh quá lớn, và mạng xã hội luôn chực chờ so sánh. Nhưng “mệt mỏi” không đồng nghĩa với “trầm cảm”. Và trầm cảm không phải một trạng thái để gọi tên cho vui miệng. Nó là một căn bệnh cần được nhìn nhận nghiêm túc, cần sự hỗ trợ y khoa, và hơn hết là cần một cộng đồng biết lắng nghe thay vì phán xét.
Có lẽ, điều giữ mình và những bạn bị trầm cảm giống như mình ở lại cuộc sống không phải là điều gì lớn lao, mà là cảm giác được thấu hiểu, niềm tin rằng mình vẫn có thể bắt đầu lại, và sự cảm thông chân thành từ những người xung quanh.
Nhân vật trong bài viết đã được đổi tên.Tháng 10 là Tháng Sức khỏe Tâm thần Thế giới. Dù đã gần khép lại, mình vẫn muốn nhắc bạn, và chính mình rằng: sức khỏe tâm lý cũng cần được “khám định kỳ” như thể chất.Hãy thử lắng nghe cơ thể, nhìn lại cảm xúc, và cho bản thân cơ hội được nghỉ, được yếu đuối, được chữa lành.