Ở bài trước, mình đã phân tích góc độ kinh tế của nghề sáng tạo nội dung độc lập (Solopreneur Content Creator - SCC). Hôm nay, mình muốn đào sâu hơn vào tâm lý của những người trẻ chọn con đường này.
Họ từ chối công việc văn phòng, từ chối sự ràng buộc của tổ chức để theo đuổi một lối sống làm việc tự do, sáng tạo và độc lập. Nhưng đằng sau sự lựa chọn đó là suy nghĩ, khát vọng gì? Tại sao một nghề nghiệp mang nhiều rủi ro lại thu hút được đông đảo bạn trẻ đến vậy?
Từ quan sát cá nhân, mình lý giải hiện tượng này thông qua 5 yếu tố tâm lý cốt lõi.
1. Nhu cầu kiểm soát cuộc đời
Theo thuyết tự quyết (self-determination theory) của Deci và Ryan, con người có ba nhu cầu tâm lý cơ bản: năng lực (competence), kết nối (relatedness), và tự chủ (autonomy). Trong đó, tự chủ là nhu cầu kiểm soát lựa chọn, thời gian và cách sống của mình.
Điều này thể hiện rất rõ ở Gen Z - thế hệ lớn lên trong bối cảnh nhiều biến động: đại dịch, suy thoái kinh tế, khủng hoảng khí hậu, bất ổn xã hội. Các bạn cảm thấy không thể tin tưởng hoàn toàn vào tổ chức, nhà nước hay hệ thống giáo dục, nên muốn giành quyền định đoạt cuộc sống cho chính mình.
Mình nhớ một bạn sinh viên năm cuối từng kể: “Em không muốn 20 năm sau ngồi trong văn phòng hối hận vì đã lãng phí tuổi trẻ. Em muốn thử làm gì đó thuộc về mình trước khi quá muộn.”
Câu nói này phản ánh tâm lý chung của nhiều bạn trẻ. Trở thành SCC đáp ứng chính xác nhu cầu này, tức là các bạn được làm chủ thời gian, định hướng công việc theo ý mình, và không bị ai kiểm soát. Nhưng mình thấy các bạn thường nhầm lẫn giữa tự chủ và tự do thực sự.
Tự chủ thật sự cần có năng lực và tài nguyên để hiện thực hóa lựa chọn của mình. Nếu thiếu một trong hai, tự do chỉ tồn tại trên lý thuyết.
2. Áp lực khẳng định bản sắc cá nhân
Với thế hệ trẻ, công việc không chỉ là nguồn thu nhập mà còn là cách trả lời cho câu hỏi: “Tôi là ai?” Trong thời đại của mạng xã hội, ai cũng dễ dàng phô bày cuộc sống của mình, và sáng tạo nội dung trở thành con đường nhanh nhất để tự giới thiệu, tự khẳng định trước thế giới.
Khác với việc làm trong tổ chức (nơi thành tựu gắn với tên công ty hay tập thể), làm tự do giúp mỗi sản phẩm mang dấu ấn cá nhân, phản ánh trực tiếp phong cách và giá trị của người làm. Nhờ đó, người khác biết “bạn là ai” chứ không chỉ “bạn làm gì”. Công việc tự do mang lại cảm giác được nhìn thấy, được lắng nghe, được ghi nhận. Điều này đặc biệt hấp dẫn với ai đang trong quá trình định hình bản sắc cá nhân.
Chẳng hạn như mình, nếu không có kênh hoangthoughts, thì liệu có bao nhiêu người biết được có một ông Hoàng là Head of Product? Chắc chỉ khoảng vài trăm, gồm nhân viên và người quen của mình.
Nhưng chính ở đây nảy sinh một rủi ro: khi hình ảnh cá nhân gắn liền với những con số (như lượt xem, lượt theo dõi,...), bạn dễ trở nên phụ thuộc, hoặc thậm chí là ám ảnh đánh giá từ bên ngoài. Bản sắc trở thành thứ cần phải liên tục chứng minh, thay vì phát triển từ bên trong.
3. Vừa có kỳ vọng, lý tưởng lớn, vừa sợ hãi thực tế
Ở tầng ý thức, nhiều bạn trẻ chọn con đường này vì nghĩ đó là cách sống lý tưởng: tự do, kiếm tiền từ đam mê, được là chính mình. Nhưng ở tầng sâu hơn, động lực đôi khi xuất phát từ nỗi sợ không theo kịp “cuộc đua truyền thống”, như không vượt qua vòng ứng tuyển hay không thăng tiến thuận lợi trong môi trường doanh nghiệp.
Với những người cảm thấy mình không phù hợp hoặc khó cạnh tranh trong hệ thống này, sáng tạo nội dung trở thành một lối rẽ an toàn hơn. Một số không bắt đầu vì yêu thích, mà vì chưa tìm thấy lựa chọn nào khác giúp họ cảm thấy có giá trị.
Điển hình nhất là những người tự nhận “là người hướng nội” nhưng đăng content và tương tác không thiếu ngày nào. Điều này tạo nên một nghịch lý: con đường này vừa là nơi trú ẩn khỏi nỗi sợ thất bại, vừa là sân khấu để phô diễn thành công.
Nó thỏa mãn cảm giác làm chủ cuộc chơi, ngay cả khi trò chơi ấy nhiều khi không mang lại giá trị bền vững. Các bạn tạo ra một thế giới an toàn cho bản thân, nơi mình đặt ra luật chơi. Nhưng thế giới đó thường tách biệt với thực tế thị trường.
4. Ảnh hưởng bởi cơ chế tưởng thưởng nhanh của mạng xã hội
Mạng xã hội hoạt động như một cỗ máy phản hồi tức thì: một video lên xu hướng, một bài viết được chia sẻ, một story được tương tác nhiều, tất cả tạo ra dopamine - chất dẫn truyền thần kinh gắn liền với khoái cảm và động lực. Phần thưởng đến quá nhanh khiến người trẻ quen với việc được ghi nhận ngay lập tức.
Ngay cả những người không làm content vẫn có thói quen liên tục kiểm tra lượt xem, lượng tương tác khi đăng tải một trạng thái, bài viết hay một story nào đó. Vậy với các SCC, mức độ lệ thuộc vào những con số này còn mạnh hơn nhiều.
Thậm chí có thể quan sát thấy rất nhiều bạn còn ẩn luôn lượt tương tác - một điều mình rất tò mò. Tại sao phải làm như vậy khi thực tế chủ tài khoản vẫn có thể nhìn thấy đầy đủ dữ liệu? Mình nghĩ đây là một dạng tâm lý khá phức tạp: vừa muốn có sự tương tác để tự thỏa mãn, vừa muốn tạo hình ảnh “cool ngầu” là không quan tâm tương tác hoặc không cần sự công nhận của người khác. Hay đơn giản có thể là sợ người khác thấy video mình ít tương tác thì xấu hổ.
Nhưng điều này dễ khiến họ lệ thuộc vào hiệu ứng bên ngoài để định giá bản thân, rồi dần mất đi năng lực kiên trì với những thứ cần thời gian. Khi một video không có nhiều tương tác, họ cảm thấy thất vọng, nghi ngờ bản thân. Khi một video viral, họ lại có cảm giác mình đã “làm được”.
Kết quả là nhiều bạn làm content tự do thường thiếu kiên nhẫn để đầu tư vào những thứ không mang lại kết quả ngay lập tức. Điều này khác hẳn với việc xây dựng kỹ năng chuyên môn trong tổ chức, nơi phản hồi đến chậm nhưng có giá trị lâu dài.
5. Ảo tưởng về sự khác biệt
Vài người trẻ lạc quan nghĩ rằng mình là ngoại lệ, nếu 99% không làm được thì mình là 1% còn lại, mình là người thành công, người “làm đúng cách” và mình khác với số đông thất bại. Dù có thể nhận thức được rủi ro, họ vẫn chọn bước vào vì tin rằng mình sẽ nằm trong số ít nổi bật.
Niềm tin này không chỉ đến từ bản thân mà còn được nuôi dưỡng bởi truyền thông, hoặc các SCC bán khóa học làm Content, làm SCC.
Các câu chuyện thành công được lan toả, được phóng đại, tạo cảm giác rằng thành công là gần trong tầm tay, miễn là bạn đủ đam mê. Nhiều người khi bắt đầu thì kèn trống, rồi sau vài tháng lặng lẽ giảm tần suất đăng bài và biến mất.
Đây chính là hiệu ứng survival bias - chúng ta chỉ nhìn thấy những người thành công vì họ vẫn “sống sót” và xuất hiện trước mắt, còn những người thất bại đã âm thầm quay lại công việc văn phòng.
Điều này khiến người trẻ đánh giá sai xác suất thực tế, dẫn đến quyết định dựa nhiều vào cảm xúc hơn là dữ liệu. Hiện tượng này trong tâm lý học gọi là “optimism bias” - xu hướng đánh giá thấp rủi ro và đánh giá cao cơ hội thành công của bản thân. Niềm tin này đôi khi là động lực, nhưng nếu không tỉnh táo, nó sẽ dẫn đến quyết định thiếu thực tế.
Kết
Việc giới trẻ ngày càng ưa chuộng con đường Solopreneur Content Creator là kết quả của nhiều yếu tố tâm lý đan xen: nhu cầu làm chủ, khẳng định bản thân, né tránh hệ thống, tìm kiếm phần thưởng nhanh và nuôi dưỡng ảo tưởng đặc biệt.
Nếu thực sự muốn đi con đường này, hãy chuẩn bị tâm thế tốt hơn. Xây dựng sự bền bỉ trước những bất định, học cách đánh giá thành công không chỉ bằng số lượt tương tác, và quan trọng nhất là có kế hoạch dự phòng khi mọi thứ không diễn ra như mong đợi.
Vì cuối cùng, một sự nghiệp bền vững không chỉ được xây bằng cảm hứng nhất thời, mà bằng sự tự nhận thức sâu sắc và khả năng tự điều chỉnh lâu dài.