Tất cả khởi nguồn từ một hình ảnh, một khoảnh khắc được in sâu trong trí nhớ của đạo diễn Solara Thanh Bình Đặng. Đó là một ngày hè oi ả, khi cô và mẹ cùng tách những múi thịt vàng ươm của một trái sầu riêng. Phần ruột mềm mại nằm trong lớp vỏ gai góc của thứ cây nở hoa giữa màn đêm rồi lặng lẽ rụng xuống đất chợt khiến Solara “nghĩ tới cơ thể của một người phụ nữ”.
Từ hạt mầm đó, câu chuyện của Chín (tựa Anh: Ripe) đã kết trái. 19 phút ngắn ngủi đưa chúng ta tới nơi miền Tây sông nước, nơi một cô gái trẻ mang tên Lệ bị gia đình và hoàn cảnh đẩy vào một cuộc hôn nhân sắp đặt. Đứng ở ranh giới của hiện tại và tương lai, cô được dẫn lối bởi những tiếng gọi âm thầm của ký ức và tâm linh, vang vọng trong từng tán cây và tấc đất của khu vườn sầu riêng rậm rạp. Được công chiếu tại LHP Quốc tế Toronto (TIFF) 2025, Chín không khác nhiều so với mùi hương của loài quả chủ đạo: một tác phẩm cần được cảm nhận bằng giác quan nhiều hơn là lý giải bằng lời.
Tôi được xem Chín lần đầu tại một buổi chiếu thân mật. Khi màn hình trở đen và tôi vẫn đang nửa mê hoặc, nửa tò mò bởi những gì mình vừa được trải nghiệm, đạo diễn Solara niềm nở bước tới chào và cảm ơn tôi vì đóng góp “nho nhỏ” dành cho bộ phim. Trước đó, nhà sản xuất Phạm Gia Quý đã xin dùng một bức ảnh của tôi làm đạo cụ cho Chín. Nó xuất hiện trên màn hình chưa tới một giây.
Vài tháng sau, chúng tôi có cơ hội để tiếp tục cuộc trò chuyện dang dở. Solara khi này đã trở về Vancouver, chuẩn bị cho buổi công chiếu tại TIFF, trong khi Quý vẫn bù đầu ở TP. Hồ Chí Minh bởi hàng loạt dự án điện ảnh sản xuất bởi công ty Spring Auteurs. Họ đưa tôi lần lại theo hành trình của Chín, từ phim trường tại khu vườn sầu riêng ở Cai Lậy tới thảm đỏ của một trong những liên hoan phim danh giá nhất hành tinh.
Sầu riêng, miền Tây gothic, và những thước phim 16mm
“Trái cây đã xuất hiện trong các tác phẩm trước đây của tôi.” - Solara chia sẻ. Bộ phim ngắn Lệ với thời lượng vỏn vẹn một phút của cô cũng từng xoay quanh trái sầu riêng. “Tôi sẽ tiếp tục khám phá mối liên hệ giữa con người và hoa quả. Tôi nghĩ chúng là một phần thiết yếu trong cuộc sống của chúng ta. Mỗi trái cây là một phép ẩn dụ, khơi gợi lên những cảm xúc và cảm giác khác nhau.”
Chín nặng trĩu về “cảm giác”, vậy nên quyết định quay bộ phim bằng những thước phim nhựa 16mm có lẽ là tất yếu. Solara chia sẻ cô đã ấp ủ quay phim nhựa từ lâu, với tất cả những khiếm khuyết, sự khó đoán và tính hữu hạn của những thước phim này. Và một quỹ tài trợ nghệ thuật đã giúp đoàn phim có cơ hội hiện thực hóa khao khát này với Chín. Cô chia sẻ rằng: “Mọi thành viên trong ê-kíp đều thực hiện hết khả năng của mình. Chúng tôi đều biết mỗi cú máy là nguồn tài nguyên hữu hạn quý giá.”
Chín được bấm máy bởi Chananun Chotrungroj. Như với tác phẩm Vợ Ba trước đó, Chananun khắc họa câu chuyện của nhân vật Lệ qua những góc máy toàn tĩnh lặng, nhẫn nại mời khán giả tự quan sát để tìm ra những cử động nhỏ bé nhất, và bằng một cách thật nghịch lý, đem tới sự thân mật cho những khung hình tưởng chừng như trống trải. “Thú thực, đó không hoàn toàn là chủ đích của tôi.” - Đạo diễn Solara chia sẻ. Nhưng ống kính của Chananun đặt trong khung cảnh trù phú của vườn sầu riêng Cai Lậy, có lẽ đã khiến thứ ngôn ngữ điện ảnh đó tự nảy sinh.
Trải nghiệm quay phim nhựa đối với Quý, ở vai trò sản xuất, lại không nên thơ tới vậy. Anh phải sát sao quá trình hậu cần dày đặc thủ tục để đưa những chiếc máy quay 16mm từ Thái Lan về Việt Nam. Quý chia sẻ rằng: “Sau mỗi ngày quay ở Cai Lậy (Đồng Tháp), tôi phải cử một trợ lý sản xuất lái xe về Sài Gòn để tráng gấp cuộn phim. Cứ như vậy mỗi ngày, trong toàn bộ chuỗi ngày bấm máy.” Nhưng đối với anh, những cơn đau đầu đó xứng đáng vô cùng.
Quý cũng kể với tôi về một cú sốc khác khi bộ phim đã bước sang giai đoạn hậu kỳ. Trên trường quay, Quý hình dung Chín là một phim chính kịch – tình cảm – gia đình. Nhưng khi bước vào phòng dựng, một diện mạo khác dần hiện ra: giữa khung cảnh đồng quê miền Tây bình dị lại thấp thoáng một hơi hướng gothic, vừa u mê vừa bí ẩn. “Nó khác hẳn tưởng tượng của tôi” – Quý chia sẻ. “Có lẽ phần nhiều là do bầu không khí và thiết kế âm thanh. Tôi như được nhìn thấy một bộ phim khác.”
Âm thanh ấy như một mạch nước chảy ngầm xuyên suốt cả bộ phim. Solara mô tả với tôi quá trình làm việc với nhà sản xuất nhạc điện tử x/o và một nghệ sĩ foley chuyên trách tại Vancouver để tạo ra “một thứ âm thanh vo ve tựa như tiếng ong tai trong vô thức, một khi đã nghe thấy sẽ không thể bỏ nó ra khỏi đầu.” Đối với khán giả, nó như một sợi chỉ kết nối toàn bộ bộ phim lại với nhau, còn đối với Lệ, nó như một tiếng gọi bồn chồn nhắc nhở cô về quá khứ của mảnh đất nơi cô sống.
‘Chín’, một bộ phim Việt Nam
Một cô gái chấp nhận bị gả cưới để cứu lấy khu vườn sầu riêng của gia đình. Tiền đề của Chín mở ra những suy ngẫm về thân phận của người phụ nữ, về mối liên hệ mật thiết của các thế hệ trong dòng chảy thời gian và tâm linh, về những con người rời quê hương và cảm xúc của họ trên hành trình ấy. Liệu rời đi, phải chăng là sự khởi đầu của hành trình trở về?
Sinh ra ở Canada nhưng sở hữu gốc gác gia đình trải dài từ Nha Trang đến Hồng Kông, Solara xem Chín như nỗ lực tìm sự “chân thực” đối với một nền văn hóa mà cô vừa thuộc về, vừa dõi nhìn từ phương xa. Cô chia sẻ rằng: “Nó cho tôi một góc nhìn khác. Một góc nhìn Việt kiều, không tốt hơn, cũng chẳng xấu hơn. Chỉ vì tôi sinh ra ở Canada, không đồng nghĩa rằng tôi ít Việt Nam hơn. Tôi nghĩ rằng tôi vẫn đầy đủ tính Việt Nam, chỉ là Việt Nam theo một cách khác.”
Góc nhìn Việt kiều hết sức cụ thể ấy, theo Solara, cho phép cô được đi vào những thứ “đặc thù” mà không cần ôm đồm cái “phổ quát”. “Là một người nghệ sĩ, tôi nghĩ trước hết phải trung thành với sự chân thực của câu chuyện.” - Solara chia sẻ.
Chín từ chối được “rửa” để trở nên dễ nuốt hơn. Bộ phim mang tinh thần của trái sầu riêng, thứ trái cây với mùi hương nồng nặc đặc trưng, có người thì yêu mến mà kẻ khác lại ruồng bỏ. Câu chuyện của Chín xuất hiện trong thể chân thực, không được mài nhẵn cho vừa vặn với thị hiếu khán giả quốc tế. Solara và Quý giữ nguyên giọng vùng miền, bối cảnh, chi tiết thời kỳ.
“Dĩ nhiên, tôi muốn làm một bộ phim có thể chạm được đến khán giả Việt Nam. Nhưng đồng thời, đây sẽ là cửa sổ cho khán giả quốc tế bước vào thế giới và văn hóa của chúng ta. Vậy nên trách nhiệm của tôi là kể câu chuyện một cách chân thực nhất.” - Solara chia sẻ.
Chín được công chiếu tại LHP Toronto, nhưng không có nghĩa rằng tác phẩm này đã đến lúc “chín muồi”. Solara xem Chín như tiền đề cho một phim truyện. Sau TIFF, bộ phim tiếp tục được chọn chiếu ở Liên hoan phim Vancouver - thành phố quê nhà của Solara. Quý thì tham vọng rằng Chín, sau chuỗi ngày công du ở phương Tây, sẽ tìm được đường qua châu Á và trở về Việt Nam, nơi tất cả bắt đầu.
Ngắn gọn, Chín có thể được giới thiệu như “một phim ngắn quay bằng phim 16mm, khắc họa đời sống người phụ nữ ở đồng bằng sông Cửu Long”. Nhưng chỉ thế thôi thì chưa đủ. Bộ phim còn để lại nhiều cảm giác gai góc: buộc người xem đối diện với sự bồn chồn trong vô thức, lắng nghe những khoảng lặng, và nhìn một hình ảnh quen thuộc như trái sầu riêng dưới lớp ẩn dụ đầy sắc nhọn. Đó là trải nghiệm chỉ khi trực tiếp xem phim bạn mới cảm nhận được trọn vẹn.