Bạn nghĩ những vật thể bên dưới là gì?
Chúng chẳng phải những “cục sắt” bình thường, mà là những quả bom chùm, hay còn gọi là bom bi chưa nổ (bên trong chứa hàng chục đến hàng trăm viên bi thép, khi nổ sẽ bắn văng ra xung quanh). Chỉ cần một tác động vật lý, bom chùm có thể lấy đi tính mạng hoặc gây tàn tật vĩnh viễn cho bất kỳ ai. Và chúng chỉ là một trong hàng chục loại bom mìn còn sót lại ở Việt Nam sau chiến tranh, còn tổng số lượng cho từng loại là bao nhiêu thì không ai biết chính xác.
“Có khi là 1000 năm, thậm chí là không bao giờ gỡ được hết bom mìn trên đất Việt Nam” - ông Chuck Searcy, cựu binh Mỹ, người phản đối chiến tranh, nhà hoạt động nhân đạo và đồng sáng lập Dự án RENEW nhận định.
Tôi đã từng nghĩ chiến tranh là điều gì đó ở rất xa trong quá khứ. Hoá ra là không. Có một cuộc chiến vẫn âm ỉ trên mảnh đất đã hoà bình.
Vì sao chiến tranh vẫn chưa hoàn toàn kết thúc với người Việt?
Ngày 30/4/1975, cuộc chiến tranh kéo dài hai thập niên kết thúc, đánh dấu cột mốc thống nhất đất nước, hoà bình của Việt Nam. Nhưng đó chưa phải là lúc chúng ta có thể ngừng đếm số nạn nhân của hậu quả chiến tranh. Theo thống kê của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, sau năm 1975, Việt Nam có hơn 100,000 người là nạn nhân của bom mìn chưa nổ, và hàng triệu người khác chịu khuyết tật do ảnh hưởng của chất da cam.
Trong chiến tranh, ước tính có hơn 5 triệu tấn bom được thả xuống Việt Nam. Đây là mức độ ném bom lớn nhất trong lịch sử của một quốc gia, gấp đôi tổng lượng bom mà Không quân Mỹ đã sử dụng trong Thế chiến thứ II. Trong 5 triệu tấn bom ấy, một phần đáng kể đã rơi xuống Quảng Trị, biến nơi đây thành địa điểm hứng chịu nhiều bom đạn nhất trên thế giới.
Ngày nay, dấu tích của lịch sử ấy vẫn còn nằm dưới lòng đất Quảng Trị. Không chỉ những quả bom lớn, mà còn hàng nghìn quả bom bi, đạn pháo, lựu đạn, đạn cối và mìn rải rác khắp nơi. Phần lớn các loại vũ khí bộ binh nhỏ nằm ngay sát mặt đất. Nguy hiểm càng tăng lên khi bão lũ lớn thường xuyên tràn vào miền Trung.
Có lẽ thật khó để những người đang sống trong sự an toàn hiểu được nỗi sợ hãi của việc sống trên một vùng đất vẫn còn đầy rẫy bom mìn chưa nổ. Nhưng bạn có thể thử tượng cảnh một đứa trẻ phải học cách phân biệt một quả bom với một món đồ chơi để bảo vệ tính mạng của bản thân.
Dữ liệu của Dự án RENEW – một chương trình hợp tác giữa tỉnh Quảng Trị và các tổ chức phi chính phủ quốc tế nhằm rà phá bom mìn, vật liệu nổ còn sót lại sau chiến tranh – cho thấy hơn ⅓ nạn nhân của bom mìn chưa nổ là trẻ em dưới 18 tuổi. Trong đó trẻ dưới 15 tuổi vẫn chiếm đa số. Nguyên nhân gây thương vong cao nhất là bom chùm.
Nhưng con người không phải là nạn nhân duy nhất của bom mìn. Nạn nhân còn có thể là nền kinh tế.
Quảng Trị sau chiến tranh là một tỉnh thuần nông. Khi đất đai ô nhiễm bom mìn, người dân gần như không thể kiếm sống trên cánh đồng của họ. Thêm vào đó, bom mìn còn gây thương vong, ảnh hưởng đến khả năng lao động của người dân nơi đây, tạo một vòng luẩn quẩn khó thoát.
Những vật liệu chưa nổ giống như những “hồn ma” từ cuộc chiến. Chúng được sinh ra cho một nhiệm vụ chết chóc nhưng chính chúng lại không thể “chết” hoàn toàn. Nhà thơ và nhà viết tiểu luận người Mỹ gốc Việt, Kimberly Nguyễn, sau khi đến thăm đội rà phá bom mìn toàn nữ của Dự án RENEW/NPA (Tổ chức Viện trợ Nhân dân Na Uy) do Chính phủ Hoa Kỳ tài trợ thông qua Đại sứ quán Hoa Kỳ tại Việt Nam, đã viết:
“chôn một hạt mầm, ta hái quả từ cây
gieo một quả bom, ta nuốt bóng ma,
bị chôn sống, nay trở lại để chết lần nữa – cái chết sau cùng.
hãy để ta tiễn đưa tất cả những bóng ma này yên nghỉ.
…
mong rằng quá khứ khép lại như vết thương đã lành
để tương lai không bao giờ rỉ máu trở lại.”
(Trích và tạm dịch từ bản gốc tiếng Anh của bài thơ “reaping what you sow”.)
Vì một Quảng Trị an toàn hơn, vì một tương lai không sống trong sợ hãi
Khắc phục hậu quả chiến tranh chắc chắn là hành trình dài, và cũng có những con người đã dành gần như trọn đời mình cho công việc này. Ông Đặng Quang Toàn (Quản lý Chương trình Hỗ trợ Nạn nhân/Người khuyết tật) tham gia Dự án RENEW từ năm 2004, ngay sau khi tốt nghiệp đại học, đến nay đã gần 25 năm.
"Tôi đã thấy những cảnh cơ cực không thể nào quên của các nạn nhân chiến tranh. Chính những thay đổi tích cực mà dự án mang lại cho gia đình các nạn nhân là động lực để tôi và đồng đội tiếp tục vững tin vào sứ mệnh của mình."
Trong suốt hai thập kỷ làm việc, ông Toàn đã gặp và hỗ trợ hàng ngàn nạn nhân bom mìn và chất da cam. Một trong những câu chuyện ám ảnh và cũng truyền cảm hứng nhất chính là của Hồ Văn Lai.
Lai, 35 tuổi, đang là thành viên không thể thiếu tại chương trình Giáo dục Nguy cơ Bom mìn, vật nổ của Dự án RENEW. Năm 10 tuổi Lai gặp nạn khi đang chơi cùng các anh em họ. Lúc ấy nhóm trẻ nhặt lấy hai quả bom bi, rồi ném một quả vào quả còn lại, vô tình kích nổ cả hai quả. Hai người anh em họ của Lai tử vong tại chỗ, còn Lai bị mù một mắt, cụt cả hai chân, cánh tay phải đứt lìa, bàn tay trái bị giập nát. Hàng trăm mảnh kim loại bắn ra từ vụ nổ đã đi vào 86% cơ thể của Lai.
Không ai hy vọng Lai sẽ qua khỏi. Nhưng kỳ diệu, Lai đã sống, với những vết sẹo khủng khiếp cả về thể chất, lẫn tinh thần. Vượt qua tất cả, Lai đi học trở lại, chăm chỉ làm việc và tích cực đóng góp cho cộng đồng.
Lai cũng là một trong số hơn 3,000 người bị cụt chi đã nhận được sự hỗ trợ từ chương trình Phục hồi chức năng lưu động của Dự án RENEW trong những năm gần đây. Dụng cụ chức năng cho phép Lai tham gia tích cực vào các sự kiện xã hội và văn hóa trong thị trấn và xung quanh huyện. Lai chia sẻ:
“Đối với người khuyết tật, loại dịch vụ này thực sự thiết thực và ý nghĩa. Cùng với việc tạo thu nhập và phổ biến Luật Việt Nam về người khuyết tật, đây là những cách quan trọng để duy trì cuộc sống của người khuyết tật, tạo điều kiện và cơ hội thuận lợi cho người khuyết tật hòa nhập vào các hoạt động văn hóa và xã hội.”
Nỗ lực của Dự án RENEW cùng với đối tác NPA và các tổ chức hành động bom mìn quốc tế khác hoạt động tại Quảng Trị trong hơn 2 thập niên qua đã đem lại những kết quả đáng khích lệ. Tỷ lệ thương vong tại Quảng Trị đã giảm đáng kể qua các năm. Năm 2019 là năm đầu tiên không còn xảy ra tai nạn do vật nổ chiến tranh.
Việc rà phá bom mìn sẽ còn tiếp tục trong nhiều năm, và chúng ta không biết đến khi nào mới có thể gỡ bỏ hết bom mìn ở Việt Nam. Nhưng có một sự thật là cho đến ngày nay người ta vẫn phát hiện hàng ngàn bom mìn còn sót lại từ Thế chiến I và Thế chiến II ở châu Âu. Theo Báo Spiegel Online, chỉ tính riêng ở Đức, trung bình mỗi năm có hơn 2,000 tấn bom mìn từ lựu đạn đến mìn chống tăng và đạn pháo được phát hiện. Vì thế không thể – và không cần thiết – để rà phá hết bom mìn ở Việt Nam.
Mục tiêu đích thực là làm cho Quảng Trị an toàn – tức là ưu tiên xử lý bom bi, lựu đạn, đạn cối, đạn pháo và các vật liệu nổ nhỏ nằm trên hoặc ngay dưới mặt đất – là những vật liệu chủ yếu gây thương vong cho trẻ em, nông dân và các đối tượng khác. Đồng thời, trẻ em và người lớn có thể an toàn nếu họ được giáo dục về nguy cơ bom mìn và được hướng dẫn hành vi an toàn khi gặp phải bom mìn.
Vậy nên bên cạnh hoạt động rà phá bom mìn, đội ngũ RENEW tiếp tục mở rộng và đi sâu hơn vào 2 sứ mệnh:
- Giáo dục, nâng cao nhận thức về nguy cơ bom mìn, đặc biệt là cho trẻ em.
- Can thiệp giúp đỡ nạn nhân bom mìn và chất da cam.
Năm 2024, nhờ nguồn tài trợ từ Đại sứ quán Ireland tại Việt Nam, Dự án RENEW đã phối hợp cùng Behalf Studio tạo nên một nền tảng giáo dục số. Đây là nguồn tài nguyên tương tác, biến những dữ liệu vô hình thành câu chuyện sống động, gắn kết cộng đồng, và làm sáng tỏ công việc rà phá bom mìn đang diễn ra. Giai đoạn tiếp theo, dự án mong muốn mang công nghệ vào “Trung tâm Trưng bày hoạt động khắc phục hậu quả bom mìn”, để giúp thế hệ trẻ cũng như du khách quốc tế hiểu rõ hơn về nguy cơ bom mìn qua trải nghiệm tương tác.
Tầm nhìn dài hạn là phát triển Trung tâm thành một bảo tàng hiện đại, trưng bày triển lãm tiên tiến và công nghệ tương tác, nhằm nâng cao nhận thức toàn cầu về bom mìn và hoạt động nhân đạo. Đồng thời, đây cũng là cơ hội để định vị Quảng Trị như một điểm đến lịch sử quan trọng, mở ra hướng phát triển du lịch và kinh tế địa phương giữa những khó khăn do chiến tranh để lại và thiên tai thường xuyên.
Việt Nam – “Lãnh đạo hòa bình” của thế giới
Ông Ngô Xuân Hiền, Quản lý Truyền thông và Phát triển của Dự án RENEW, liên hệ đến những cuộc chiến đang diễn ra tại khu vực Trung Đông và biên giới Nga-Ukraine: “Chúng ta không biết bao giờ những cuộc chiến đó mới kết thúc, nhưng chắc chắn tàn dư của nó cũng để lại hậu quả không khác nhiều so với cuộc chiến đã xảy ra ở Việt Nam.”
Ông Chuck Searcy cũng từng khẳng định: “Việt Nam hoàn toàn có thể và xứng đáng trở thành hình mẫu toàn cầu trong việc giải quyết hậu quả chiến tranh kéo dài nhiều thế hệ.”
Nhưng hành trình này không thể hoàn thành trong một sớm một chiều, càng không thể làm một mình và thiếu đi sự hỗ trợ. Chỉ khi cùng nhau, chúng ta mới thực sự có thể khép lại những di sản đau thương của cuộc chiến ở Việt Nam.
Ông Nguyễn Thanh Phú (Cán bộ Chương trình Giáo dục Nguy cơ Bom mìn, vật nổ kiêm Quản lý Trung tâm Trưng bày hoạt động khắc phục hậu quả bom mìn, Dự án RENEW) chia sẻ:
“Khắc phục hậu quả chiến tranh, đặc biệt là hậu quả bom mìn, vật nổ và da cam/đi-ô-xin là một quá trình lâu dài đòi hỏi nhiều khía cạnh hỗ trợ, can thiệp theo hướng bền vững, từ rất nhiều bên liên quan.
Tôi tin rằng với mỗi thông điệp an toàn được truyền tải đến đối tượng chúng tôi phục vụ, mỗi thông tin phát hiện và báo cáo bom mìn do người dân cung cấp có thể gián tiếp loại bỏ một mối nguy cơ cho cộng đồng và người thân yêu của tôi. Với mỗi câu chuyện được kể với các đoàn khách trong và ngoài nước sẽ giúp nâng cao hiểu biết, đồng cảm với những mất mát, kiên cường và tiến trình hồi sinh tại Quảng Trị.
Cùng nhau chúng ta sẽ làm cho Quảng Trị an toàn và phát triển. Cùng nhau chúng ta có thể khép lại một chương đau buồn và hướng đến một Quảng Trị an toàn, hồi sinh và phát triển.”
Dự án RENEW đang cần sự chung tay, góp sức của cộng đồng để tiếp tục thực hiện sứ mệnh cao cả của mình: hỗ trợ người khuyết tật, nạn nhân chất da cam/đi-ô-xin, cứu mạng sống thông qua hoạt động giáo dục phòng tránh tai nạn bom mìn cho các nhóm dễ bị tổn thương. Mỗi đóng góp của bạn, dù lớn hay nhỏ, đều có ý nghĩa vô cùng to lớn!Tham khảo những hoạt động bạn có thể hỗ trợ tại đây. Dự án "Vì một Quảng Trị an toàn hơn" được tài trợ bởi Đại sứ quán Ireland tại Việt Nam, thực hiện bởi Dự án RENEW & Behalf Studio. Đọc thêm về dự án tại đây.