Chúng ta đang sống trong thời đại mà “biết nhiều” không còn là lợi thế. Vì ai cũng có thể tra Google, hỏi AI trong 3 giây.
Vấn đề không nằm ở chuyện bạn biết được bao nhiêu, mà là bạn xử lý điều mình biết như thế nào.
Bạn có thể có đầy đủ số liệu trong tay, nhưng nếu không hiểu nó đang nói gì, bạn vẫn không khác gì người đang mò mẫm trong bóng tối. Ngược lại, có người chỉ cần một vài mảnh thông tin, nhưng lại biết cách xâu chuỗi, đặt vào đúng bối cảnh, và từ đó đưa ra được một quyết định sáng suốt.
Họ không chỉ “biết”, họ hiểu, và quan trọng hơn: họ biết nên làm gì tiếp theo.
Hành trình đó không đến từ trực giác, mà đến từ một mô hình tư duy kinh điển có tên là DIKW, viết tắt của Data – Information – Knowledge – Wisdom. Đây là khung tư duy đã được ứng dụng rộng rãi trong quản trị tri thức, thiết kế hệ thống thông tin và đào tạo con người biết cách suy nghĩ có chiều sâu.
Hãy soi lại hành trình tư duy của bạn trong công việc, trong học tập, hay trong việc ra quyết định mỗi ngày, và tự hỏi: Mình đang ở đâu? Và có thể bước thêm một bậc nữa bằng cách nào?
4 Cấp độ xử lý dữ liệu
Hãy tưởng tượng bạn là sinh viên (hoặc người mới đi làm) được giao nhiệm vụ khảo sát thói quen học tập của người trẻ để chuẩn bị một bài thuyết trình cuối kỳ hoặc báo cáo nội bộ cho team.
Bạn gửi Google Form, thu về hàng trăm phản hồi, và giờ là lúc bạn phải “xử lý dữ liệu”. Nhưng xử lý đến đâu thì là đủ?
1. Dữ liệu: Tôi có những con số
Bạn thu thập được 100 kết quả Google Form.
Có người chọn “học ban đêm”, người chọn “thích học nhóm”, người nói “hay học trên YouTube”.
Rất nhiều câu trả lời, rất nhiều tick box. Đây là dữ liệu thô, chưa được xử lý hay gắn vào bất kỳ câu hỏi nào.
2. Thông tin: Tôi biết chuyện gì đang xảy ra
Bạn tổng hợp kết quả: 65% học ban đêm, 70% dùng video học online, 40% thích học nhóm cho các môn khó.
Lúc này, bạn đang trả lời được các câu hỏi cơ bản: Ai? Cái gì? Ở đâu? Khi nào?
Thông tin đã có ý nghĩa hơn, nhưng mới dừng lại ở việc mô tả hiện tượng.
3. Kiến thức: Tôi hiểu điều đó xảy ra như thế nào
Bạn bắt đầu phân tích sâu hơn:
- Học ban đêm phổ biến vì nhiều sinh viên phải đi làm ban ngày
- Video được ưa chuộng vì linh hoạt, ngắn gọn, dễ tua lại
- Học nhóm giúp sinh viên tiếp cận nhiều góc nhìn, đặc biệt với môn tình huống
Bạn đang trả lời câu hỏi: Làm thế nào?
Kiến thức là khi bạn hiểu cơ chế, mối liên kết và nguyên nhân vận hành đằng sau dữ liệu.
4. Trí tuệ: Tôi biết điều gì là quan trọng, và nên làm gì tiếp theo
Bạn không trình bày tất cả mọi thứ lên slide.
Bạn chọn ra 3 insight quan trọng nhất, rồi đề xuất:
- Hỗ trợ sinh viên lên kế hoạch học nếu vừa học vừa làm
- Thiết kế lại tài liệu học theo dạng video ngắn (microlearning)
- Tổ chức học nhóm theo chuyên đề, gắn với môn học cụ thể
Bạn đang trả lời câu hỏi: Tại sao?
Trí tuệ là khi bạn ra quyết định dựa trên kiến thức gắn với mục tiêu, giá trị và tính phù hợp thực tế.
Suy nghĩ cuối
Nhiều người tưởng rằng mình “biết đủ” chỉ vì đang cầm trong tay rất nhiều dữ liệu. Nhưng sự khác biệt nằm ở cách bạn xử lý nó và khả năng biến dữ liệu thành hiểu biết có hành động đi kèm.
Mô hình DIKW không phải để phân loại ai thông minh hơn ai. Mà để giúp bạn soi lại chính mình, nhận diện tầng tư duy hiện tại của mình và từng bước nâng cấp. Tư duy là một hành trình. Và bạn hoàn toàn hoàn toàn có thể chủ động bước tiếp, từng tầng một.