Lớn lên với những đòn phạt nhớ đời vì không nghe lời ba mẹ, thầy cô, hay ông bà, nhiều người trong chúng ta luôn có một nỗi sợ không tên – nỗi sợ mắc lỗi. Và việc phải “đúng” luôn là suy nghĩ thường trực trong tâm thức. Một email sai chính tả, một ý tưởng bị từ chối trong cuộc họp, một phút nói nhầm giữa đám đông, những điều tưởng nhỏ nhưng lại khiến nhiều người rơi vào trạng thái căng thẳng, lo lắng hay tự trách cả ngày dài.
Thế nhưng, có một thế giới hoàn toàn trái ngược với điều đó, nơi lỗi sai không bị che giấu, mà được chào đón bằng tràng vỗ tay và những tiếng cười khoái chí. Nơi không ai biết trước điều gì sẽ xảy ra, và cũng không cần biết. Nơi mọi điều lệch nhịp đều có thể trở thành điểm sáng. Nơi ấy chính là kịch ứng tác.
Lần đầu tiên đi xem kịch ứng tác, tôi có cho mình tiếng cười và những bài học
Kim Chi và Củ Kiệu là buổi diễn kịch ứng tác đầu tiên mà tôi được xem. Đây cũng là tên gọi của hai món đồ chua đặc trưng trong ẩm thực Hàn Quốc và Việt Nam, những “gia vị” giúp món chính bùng vị. Tương tự như vậy, Kim Chi (do Hellena Jang thủ vai, nữ diễn viên với 15 năm kinh nghiệm, hiện dẫn dắt trường và nhóm improv lớn nhất Hàn Quốc Imfrog) và Củ Kiệu (do chị Vân Impossible, nhà sáng lập Saigon Improv House) đã thực sự tạo nên một buổi diễn “bùng vị” từ chính những nguyên liệu khán giả mang đến. Buổi diễn không chỉ hấp dẫn nhờ được dẫn dắt bởi hai nghệ sĩ dày dặn kinh nghiệm trong “làng” kịch ứng tác, mà còn vì lời thông báo từ chị Vân: những gì “mắt thấy tai nghe” trong đêm hôm ấy sẽ là những điều độc nhất vô nhị, không xuất hiện lại, không tái diễn lần thứ hai…đúng như bản chất của kịch ứng tác.
Trở lại từ sân khấu Singapore, Kim Chi & Củ Kiệu xuất hiện ở Sài Gòn trong một không gian ấm cúng, ánh đèn vàng nhẹ vừa đủ sáng để thấy rõ nét mặt nhau và đủ dịu để người xem cảm thấy như được kết nối, như được xích lại gần. Không backdrop, không dàn dựng sân khấu cầu kỳ, chỉ một khoảng trống nhỏ với ánh đèn spotlight và một chút âm nhạc ngẫu hứng, khán giả ngồi quanh, trước mặt là diễn viên cùng những màn đối thoại. Và điều đặc biệt nhất là: khán giả không chỉ ngồi xem, mà trở thành một phần của buổi diễn. Tôi bất ngờ được yêu cầu viết một từ khóa, một câu thoại ngắn vào một tờ giấy nhỏ như một cách đề xuất ý tưởng cho vở kịch. Vừa tò mò không biết chuyện gì sẽ xảy ra, vừa hứng thú vì có quyền đặt để tình tiết cho vở kịch, tôi ngỡ mình đang bắt đầu một chuyến phiêu lưu kỳ thú vào vùng đất mới.
Và thế là mọi thứ bắt đầu: câu chuyện hài hước giữa sếp và nhân viên, buổi gặp mặt của đôi bạn trẻ tại chân cầu Sài Gòn, chuyện lego giữa chú và đứa cháu nhỏ, một dịp nói chuyện giữa các hành tinh, chuyến phiêu lưu và bị lạc của những người đi thiền,... Không theo một sắp xếp nào, mọi thứ đều ngẫu nhiên, lạ lẫm và đầy bất ngờ.
Dường như điểm cuốn hút ở những vở kịch này không đến từ sự hoàn hảo, không có cảnh trí cầu kỳ, không có thoại được “gọt giũa” kỹ lưỡng. Những lần diễn viên “trượt thoại” vì chẳng kịp phản ứng hoặc quên mất tình tiết lại mới là điểm nhấn.
Một phân đoạn tôi cứ nhớ mãi là khi các diễn viên hóa thân thành những hành tinh: một người là Trái Đất (Earth) và người còn lại là Thiên Vương Tinh (Uranus). Vì nhịp độ khi ấy rất nhanh, diễn viên sao Thiên Vương đã gọi nhầm tên mình là Anus (tạm dịch: hậu môn) mà không nhận ra. Giữa tiếng cười đã sớm bật ra từ khán giả, Uranus vẫn mơ hồ cho đến khi nhận thức được thì mặt mũi diễn viên cũng đỏ lừ như sao Hỏa. Một trò đùa kinh điển, nhưng cú "trượt" của diễn viên khiến cho cả khán phòng nhỏ cười suốt 3 phút liền.
Tôi thoáng nghĩ, nếu tinh thần kịch ứng tác ấy được mang vào đời sống thật của chúng ta thì sao? Sau buổi diễn, câu hỏi đó vẫn cứ canh cánh trong đầu tôi. Tò mò tìm hiểu thêm, tôi phát hiện rằng: tinh thần ấy không chỉ là cảm hứng thoáng qua, mà còn được đúc kết thành một triết lý thú vị trong kịch ứng tác, một triết lý mà tôi tin có thể giúp ích cho cả đời sống thường ngày. Đó là triết lý “Yes, and…”.
Triết lý “Yes, and…”
Có lẽ với nhiều người “Yes, and…” chỉ là một bài hát khi Ariana Grande phát hành ca khúc “yes, and?” cổ vũ sự tự tin và không để bản thân bị phán xét.
Trong khi triết lý “Yes, and…” đã sớm được đề cập từ những năm 1950 tại Mỹ, khi các nhóm biểu diễn như The Compass Players và The Second City phát triển các kỹ thuật kịch ứng tác. Họ nhận ra rằng để duy trì dòng chảy câu chuyện, điều quan trọng không phải là tài năng cá nhân, mà là khả năng lắng nghe và hợp tác.
“Yes, and…” có thể được hiểu một cách đơn giản là đồng ý với tình huống bạn nhận được (Yes), và đóng góp thêm điều gì đó để phát triển tình huống đó (And).
Ví dụ: nếu bạn diễn nói, “Chúng ta đang ở trên sao Hoả!” thì thay vì nói “Không, chúng ta đang ở quán cafe mà”, bạn sẽ nói: “Đúng rồi, và bình dưỡng khí của tôi đang rò rỉ!” – câu chuyện tiếp tục được mở rộng, thay vì bị chặn lại.
Ngày nay, triết lý “Yes, and…” không chỉ là một kỹ thuật được các nhóm kịch ứng tác sử dụng trong không gian sân khấu. Nó được giảng dạy trong các lớp kỹ năng mềm, trong team building doanh nghiệp, trong coaching cá nhân như một cách để sống cởi mở hơn, ứng biến tốt hơn và tự tin hơn.
Nếu cuộc sống cũng được vận hành bởi “Yes, and…”
Tiếp tục dòng suy nghĩ về việc áp dụng tinh thần kịch ứng tác, “yes, and…”, vào cuộc sống. Theo công thức, ta sẽ có:
Trong cuộc họp, thay vì nói “Ý đó không khả thi”, ta nói “Ừ, và nếu ta chỉnh chút này thì sao?”, liệu mạch trao đổi sẽ trở nên tích cực và sáng tạo hơn?
Trong mối quan hệ, thay vì phủ nhận cảm xúc của nhau, chúng ta nói “Ừ, và em còn cảm thấy...”, liệu sự lắng nghe sẽ khiến ta gắn kết hơn?
Với chính mình, thay vì nói “Tôi đã sai, tôi thật tệ”, ta nói “Tôi đã sai, và tôi học được gì từ đó?” liệu cuộc sống có nhẹ nhàng và bao dung hơn?
…
Tất nhiên, “Yes, and…” không có nghĩa là bạn phải đồng ý với mọi thứ, không phải lúc nào cũng "gật đầu cho xong chuyện". Đây không phải là sự dễ dãi, mà là sự can đảm để đón nhận. Đón nhận cả những điều bất ngờ, ngớ ngẩn, thậm chí không hoàn hảo và rồi lựa chọn góp phần làm cho nó tốt hơn.
Trong sân khấu improv, bạn không kiểm soát được bạn diễn sẽ nói gì, nhưng bạn luôn có thể chọn cách phản hồi. Trong đời sống cũng vậy: bạn không thể điều khiển mọi hoàn cảnh, nhưng bạn luôn có thể chọn cách đứng vào trong tình huống đó một cách chủ động và đầy linh hoạt.
Tóm lại,
Với một người lần đầu đi xem, kịch ứng tác là một trải nghiệm đầy thú vị và bất ngờ. Không có phân đoạn nào giống phân đoạn nào. Mỗi giây phút trên sân khấu là một cuộc phiêu lưu mới được tạo nên ngay tại khoảnh khắc ấy, bởi chính người diễn và khán giả. Không có lần diễn thứ hai nào hoàn toàn giống lần trước. Điều bạn thấy, nghe và cảm nhận chỉ tồn tại duy nhất ở buổi diễn đó.
Nhưng, khi nhìn lại, tôi cũng nhận ra: kịch ứng tác không phải là một bộ môn đơn giản để bước lên sân khấu và trình diễn ngay lập tức. Muốn tạo ra được những tương tác linh hoạt, những pha xử lý “trượt mà duyên”, đòi hỏi người diễn phải có sự luyện tập nghiêm túc, khả năng lắng nghe tốt, và tinh thần cộng tác cao. Cùng một gợi ý từ khán giả, cùng một yêu cầu tình huống nhưng với kỹ năng và cảm nhận khác nhau, vở diễn có thể rẽ sang những hướng hoàn toàn trái ngược.
Bên cạnh đó, đối với những khán giả đã quen với trải nghiệm nhạc kịch hoặc sân khấu dàn dựng công phu, kịch ứng tác có thể gây hụt hẫng ở một số khía cạnh như ánh sáng, âm thanh hay độ hoàn thiện. Đây không phải là loại hình chú trọng vào yếu tố thị giác hay hiệu ứng, mọi thứ được tiết chế để khán giả tập trung vào sự tương tác giữa người và người.
Tuy nhiên, với những người từng loay hoay trong các khóa học kỹ năng, từng overthinking trong giao tiếp, từng sợ thể hiện bản thân, việc đi xem hay học bộ môn kịch ứng tác là một khoảng thở đầy giải phóng. Bạn không cần phải “đúng”. Bạn chỉ cần hiện diện, đồng hành và chơi.
Tại Việt Nam, kịch ứng tác vẫn còn là một bộ môn mới mẻ. Số lượng nhóm biểu diễn chưa nhiều, khán giả chưa quen thuộc, và đôi khi vẫn có những rào cản về ngôn ngữ, kỹ thuật hay hình thức tổ chức. Nhưng như tinh thần của chính bộ môn này, mọi sự khởi đầu đều có thể là chất liệu để viết tiếp, miễn là ta bước vào với một tinh thần mở và sẵn sàng “chơi”.
Nếu bạn đang: cảm thấy mình đang sống quá nghiêm túc và cứng nhắc, muốn thử điều gì đó mới mẻ hoặc đơn giản là bạn muốn được cười… Hãy thử đến với một buổi kịch ứng tác. Không cần chuẩn bị gì cả. Chỉ cần bạn và một tinh thần “Yes, and…”