Ai cũng từng ẵm huy chương hạng mục Mental Gymnastics, tôi tin là vậy.
Nghiên cứu chứng minh, con người có hơn 6.000 suy nghĩ mỗi ngày. Và trong biển suy nghĩ ấy, có không ít lần ta biến những chuyện đơn giản thành cả một chuỗi lập luận phức tạp, chỉ để tự an ủi, bào chữa hay bảo vệ cái tôi. Đó chính là lúc ta bắt não phải “vận động” như trong một phòng tập tưởng tượng. Người ta gọi hiện tượng này là mental gymnastics - những bài tập trí óc không-cần-đăng-ký-hội-viên.
Mental Gymnastics là gì?
Mental gymnastics (tạm dịch: bài thể dục trí óc) là cách nói vui để chỉ những màn “uốn cong” lý lẽ trong đầu. Hiểu đơn giản hơn, đó là khi ta bắt não suy nghĩ vòng vo, bẻ cong lý lẽ hay “sáng chế” ra một loạt lập luận nghe có vẻ thông minh, nhưng thực ra chỉ để tự thuyết phục rằng điều mình làm, mình tin hay mình cảm thấy vẫn hợp lý dù thực tế có thể… vô lý.
Tưởng tượng như lúc bạn đi mua sắm, quẹt thẻ mua một đôi giày được giảm từ 10 triệu đồng xuống còn… 9,5 triệu rồi tự trấn an: “Mua hàng giảm giá là tiết kiệm, không phải hoang phí.” Sự thật là bạn đã chi ra 9,5 triệu, nhưng não chọn cách tập trung vào “giảm 500 nghìn” để thấy mình đang tiết kiệm. Lập luận này giúp bạn tránh cảm giác tội lỗi sau khi tiêu xài dù kết quả là, bạn vẫn mất đi một số tiền lớn. Có phải bạn đang bắt não phải thực hiện thêm một bước: suy nghĩ lý do để biện hộ cho sự nuông chiều bản thân hay không?
Hoặc, từ một cuộc hội thoại đời thường như sau, bạn sẽ hình dung rõ hơn những gì một người thường xuyên “tập luyện trí óc” mắc phải:
- A: Hôm nay em xinh thế!
- B: Ý anh là hôm qua, hôm kia, hôm trước nữa em xấu lắm à? Anh có biết làm phụ nữ áp lực thế nào không? Chúng em phải...
Một ví dụ vui, nhưng bạn thấy đấy, một lời khen đơn giản đã bị “uốn dẻo” thành cả một chuỗi suy diễn không có đường lui. Vấn đề ban đầu tuy… nhỏ xíu, nhưng qua vài “cú lộn vòng” trong đầu, nó có thể biến thành một cuộc tranh luận căng thẳng, thậm chí kéo theo cảm giác tổn thương không cần thiết. Mục đích của mental gymnastics khi này là để thắng một cuộc tranh luận thay vì hiểu ra vấn đề cốt lõi.
Vì sao ta thường xuyên “bắt não luyện tập” trong vô thức?
Có nhiều lý do để chứng minh một người không có ác ý hay cố tình lập luận vòng vo:
1. Bất hòa nhận thức (cognitive dissonance)
Theo Leon Festinger (1957, A Theory of Cognitive Dissonance), khi niềm tin và hành động không ăn khớp, con người rơi vào trạng thái khó chịu, hay còn được gọi là bất hòa nhận thức. Não sẽ tự động tìm cách “vá” lỗ hổng này. Quá trình ấy diễn ra nhanh và tự nhiên, đến mức ta thường không nhận ra mình đang bắt não phải “vận động” nhiều hơn mức bình thường.
2. Thiên kiến xác nhận (confirmation bias)
Con người vốn có thiên kiến xác nhận (confirmation bias), làm tăng thêm hoạt động “tập luyện trí óc”. Chúng ta thường chọn lọc thu thập, diễn giải và nhớ lại thông tin theo cách củng cố quan điểm của mình, ngay cả khi đối mặt với vô số bằng chứng trái ngược. Điều này khiến việc “uốn cong lý lẽ” trở thành thói quen tư duy ăn sâu, vô thức lặp lại trong nhiều tình huống.
3. Phản xạ bảo vệ cảm xúc
Não bộ có cơ chế giống như hệ miễn dịch, đó là tự động ngăn ta chạm thẳng vào những điều có thể gây tổn thương. Khi nghe một sự thật trái ý, hoặc khi hành vi đi ngược với niềm tin, ta vô thức bẻ cong lý lẽ như một “liều thuốc giảm đau” ngay lập tức. Đây không phải lựa chọn có ý thức, mà là phản xạ để bảo về cái tôi của mỗi người.
Sigmund Freud và các nhà phân tâm học từng giải thích rằng, con người thường vô thức tìm cách che chở cho bản thân trước cảm giác lo lắng hay tội lỗi. Ví dụ, khi không đạt được mục tiêu, ta dễ đổ lỗi cho hoàn cảnh xung quanh thay vì thừa nhận thiếu sót của chính mình.
Cái riêng hòa vào cái chung
Khi ta cố gắng biện minh cho một lựa chọn cá nhân, đó là mental gymnastics để bảo vệ cái tôi. Nhưng mọi chuyện không dừng lại ở phạm vi cá nhân. Trong nhiều trường hợp, lý lẽ vòng vo còn bật lên mạnh mẽ hơn khi niềm tin của ta gắn liền với một nhóm, một tập thể lớn.
Trong giới giải trí, người hâm mộ thường có xu hướng lý tưởng hóa thần tượng. Khi thần tượng mắc lỗi, fan sẽ nhanh chóng đưa ra lý do bao biện: “Ai cũng có lúc sai lầm thôi” hoặc “truyền thông đang dìm hàng thần tượng của mình”. Nhưng nếu một nghệ sĩ khác làm điều tương tự, họ lại chỉ trích gay gắt. Đây là một dạng mental gymnastics: dùng tiêu chuẩn kép để bảo vệ niềm tin của mình.
Trong bóng đá, va chạm là chuyện gần như không thể tránh khỏi. Nếu đội đối thủ có hành vi phi thể thao với đội nhà mà lại thoát án phạt, cộng đồng mạng sẽ ngay lập tức “nổi bão”, kéo nhau lục tung các trang mạng xã hội của trọng tài để “kêu oan”. Nhưng ở chiều ngược lại, khi chính đội tuyển nước nhà vô tình phạm lỗi, đa số sẽ “thôi mình nhắm mắt cho qua”, hoặc sẵn sàng tìm đủ lập luận để bảo vệ hình ảnh đội bóng quê nhà.
Con người sẵn sàng bẻ cong logic để bảo vệ niềm tin của bản thân, cũng như bảo vệ niềm tin gắn liền với nhóm mà họ thuộc về, hay còn gọi là identity-protective cognition (tư duy bản sắc).
Mặt trái dành cho những “cú nhào lộn” lý lẽ
Khi não bộ cứ quen với việc “nhào lộn”, hậu quả không chỉ nằm ở những cuộc tranh luận mà còn len lỏi vào đời sống thường ngày:
1. Đánh mất sự rõ ràng trong tư duy
Một trong những hệ quả lớn nhất là chúng ta không còn nhìn thẳng vào sự thật. Khi cứ quen việc xoắn não để hợp lý hóa, chúng ta làm cho điều đơn giản trở nên rắc rối. Ví dụ: bạn trễ deadline vì quản lý thời gian kém, nhưng lại giải thích rằng “do phần mềm lỗi, do nhóm chưa phối hợp tốt…”. Càng nhiều lý do vòng vo, bạn càng rời xa cốt lõi: mình cần cải thiện kỹ năng quản lý.
2. Năng lượng tinh thần bị tiêu hao
Mỗi lần “nhào lộn” logic, não bộ giống như đang tập gym quá sức. Ta tiêu tốn hàng giờ đồng hồ để tự thuyết phục mình, nhưng cuối cùng chẳng có giải pháp nào được đưa ra. Hậu quả là sự kiệt sức, bồn chồn và lo âu. Không ít người thừa nhận sau khi dành cả buổi tối “diễn kịch trong đầu” để bào chữa cho một quyết định, họ cảm thấy cạn kiệt như vừa chạy marathon.
3. Củng cố niềm tin sai lầm
Khi dùng mọi lý lẽ vòng vo để bảo vệ một niềm tin, ta càng đóng chặt cánh cửa thay đổi. Đặc biệt trong những bối cảnh nhạy cảm như chính trị, nhiều người không quan tâm bằng chứng ra sao, chỉ tìm cách xoay chuyển nó để chứng minh phe mình đúng. Kết quả thì rõ ràng: mỗi người chỉ “tập gym” trong cái khung logic của chính họ.
4. Cái tôi bị phình to, còn sự thật bị thu nhỏ
Mental gymnastics khiến việc thừa nhận sai lầm trở nên khó khăn. Chúng ta bám vào “chiến thắng” trong tranh luận hơn là vào sự thật. Điều này có thể giúp cái tôi được bảo vệ nhất thời, nhưng lại khiến sự phát triển cá nhân bị kìm hãm.
Lối thoát khỏi “phòng gym” trong đầu
1. Nhận diện
Bước đầu tiên là học cách nhận ra khi nào mình đang rơi vào mental gymnastics. Nếu thấy bản thân lặp đi lặp lại những lý do cũ, hoặc càng nói càng xa vấn đề cốt lõi ban đầu, đó là tín hiệu. Hãy tự hỏi: “Mình đang cố hiểu vấn đề, hay chỉ cố bảo vệ cái tôi?”.
2. Rèn luyện tư duy phản biện
Hãy đặt câu hỏi: Mình có chắc điều này đúng không? Kiểm tra bằng chứng: Thông tin này có nguồn gốc đáng tin không? Hoặc nếu nghe quan điểm trái chiều, thay vì phản bác ngay, soi xét kỹ lưỡng trước khi lập luận. Những kỹ năng này giống như bộ lọc giúp não bớt bị cuốn vào màn tập gym vô tận.
3. Nuôi dưỡng sự khiêm tốn
Một rào cản đáng kể để vượt qua mental gymnastics là cái tôi. Người ta thường bẻ cong logic để duy trì cảm giác mình đúng hoặc để tránh thừa nhận sai lầm. Sự khiêm tốn, nghĩa là nhận thức rằng kiến thức của một người là có giới hạn, có thể khiến nhiều người vỡ mộng.
Tuy nhiên, từng bước nhỏ, bạn có thể làm được nếu:
- Thừa nhận khi bạn không biết điều gì đó
- Sẵn sàng thay đổi suy nghĩ khi bằng chứng đối phương đưa ra quá thuyết phục
- Chống lại sự thôi thúc phải "thắng" trong các cuộc tranh luận bằng cách đánh đổi: mình sẽ biết được sự thật
Kết luận
Nói tóm lại, mental gymnastics là những cú nhào lộn trong đầu mà ai cũng từng trải qua: khi ta uốn cong logic để tự bào chữa, khi ta xoắn não để bảo vệ niềm tin hay cái tôi. Nó giúp ta xoa dịu cảm xúc trong chốc lát, nhưng cái giá phải trả là sự mệt mỏi, lạc đề và xa rời thực tế.
Thay vì trở thành “vận động viên Olympic” của bộ môn này, có lẽ điều đáng làm hơn là học cách nhận diện và dừng lại. Chấp nhận sự thật, cho phép mình sai, và sống trung thực hơn với chính mình. Đó mới là cách để đầu óc bớt nặng nề, các mối quan hệ bớt căng thẳng và cuộc sống trở nên nhẹ nhõm hơn.