Không biển chỉ dẫn, không cánh cổng chào như những làng nghề được bảo tồn, xóm đèn lồng Phú Bình lặng lẽ nép bên một khu chợ của quận 11 cũ.
Trong bối cảnh nghệ thuật làm lồng đèn Trung thu cổ của người Việt Nam gần như biến mất từ lâu ở miền Bắc do các biến động chính trị, lịch sử, thì giữa thập niên 1950, nhiều người dân làng Báo Đáp—một trong những làng nghề làm lồng đèn truyền thống ở Nam Định di cư vào Sài Gòn, tụ lại lập nên xóm Phú Bình, nay thuộc quận Tân Phú và tiếp tục giữ nghề. Hơn nửa thế kỷ qua, hầu như mọi chiếc đèn Trung thu ở Sài Gòn và khắp các tỉnh miền Nam đều bắt nguồn từ nơi đây.
“Có thể nói, nếu Bát Tràng nổi tiếng với gốm, Vạn Phúc với lụa, thì Báo Đáp được biết đến như làng đèn Trung thu,” nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách chia sẻ.
Năm ngày trước Trung thu 2025, tôi gặp anh Nguyễn Trọng Bình, nghệ nhân đời thứ ba của làng Báo Đáp. Ở tuổi 48, anh đã gắn bó với nghề suốt bốn thập kỷ. Đôi mắt sưng vì thiếu ngủ, hai tuần nay mỗi đêm anh chỉ chợp mắt được hai tiếng. Trên tay còn lấm tấm vệt màu, anh vừa trò chuyện vừa tỉ mỉ hoàn thiện những chiếc đèn lồng để kịp gửi đi cho mùa lễ.
Thời hoàng kim, xóm đèn lồng Phú Bình từng có hàng trăm hộ làm đèn. Giờ đây, giữa con hẻm của quận 11 cũ, xưởng của gia đình anh Bình, cũng chính là ngôi nhà riêng, nằm giữa những tiệm tạp hóa, sạp gạo. Những người hàng xóm năm xưa đã không còn sống bằng nghề. Nói đúng hơn, họ không còn có thể sống được với nghề: con cháu không theo, còn thế hệ trước đã quá tuổi để tiếp tục.
Mỗi chiếc đèn Trung thu, giá từ 10.000 đến 70.000 đồng tùy kích cỡ, khiến người ngoài khó tránh khỏi câu hỏi: khi mùa lễ qua đi, họ sẽ lo miếng cơm manh áo cho gia đình mình bằng cách nào?
Cái nghề này, với anh Bình, không phải để làm ra tiền. Đôi khi, sẽ có những đơn hàng mô hình đèn lồng lớn mức giá có thể lên tới 5.000.000 - 7.000.000 đồng, nhưng còn tiền thợ, tiền nguyên liệu, thời gian bỏ ra có thể lên tới hàng tháng trời nếu mỗi công đoạn như làm khung, vẽ sai thì sẽ phải làm lại từ đầu.
Nhưng anh Bình không bao giờ phàn nàn về công việc. Chính tình yêu với nghề và sự kỷ luật đã giữ anh bên nghề. “Tình yêu với nghề làm đèn lồng truyền thống đã ăn vào trong máu tôi rồi,” người nghệ nhân đời thứ ba bộc bạch.
Quan trọng hơn, người nghệ nhân đời thứ ba của xóm Phú Bình/Báo Đáp này hiện là người nắm giữ toàn bộ bí quyết của nghệ thuật làm đèn Trung thu cổ truyền vốn tưởng đã thất truyền.
Tám năm trước, một cuộc gặp gỡ tình cờ với nhà nghiên cứu Trịnh Bách đưa anh đến với công việc phục chế đèn lồng cổ.
Thời gian đầu phục chế vô cùng vất vả. Từ những bức ảnh tư liệu lấm lem, anh Bình kiên nhẫn dựng từng khung đèn. “Làm sai là bỏ, làm sai là bỏ, và cứ thế lặp đi lặp lại suốt ba năm trời,” anh nhớ lại quá trình tạo ra chiếc đèn lồng phục chế đầu tiên.
Nhưng ba năm ấy, với anh, vui sướng vô cùng. “Anh muốn giữ lại tất cả những nét văn hóa của ông bà ngày xưa. Nếu không phục dựng lại, tất cả những chiếc đèn lồng cổ đó sẽ bị lãng quên. Anh muốn đưa những món đồ ấy sống trở lại, để con cháu hôm nay được thấy những gì đã hiện hữu cả trăm năm trước.” Bởi lẽ, chính anh, người đã sống với nghề làm đèn lồng cả đời mà chưa bao giờ được tận mắt thấy một chiếc đèn lồng cổ—cho đến khi chính tay anh làm chúng hồi sinh.
Là một nghệ nhân, anh Bình nhận thức rõ được những giá trị truyền thống nào cần giữ được vẻ nguyên bản bởi vì “tôi vẫn làm đồ phục chế để cho mọi người được nhìn thấy nét đẹp của nghề thủ công.”
Nhưng điều này không đồng nghĩa với việc người nghệ nhân sẽ không theo đuổi những sáng tạo mới. Anh tự hào chỉ lên trần, nơi treo những chiếc đèn lồng anh phục chế, xen lẫn với những tác phẩm riêng của anh. “Không thể chỉ phục chế. Phải có cái mới. Anh muốn cho mọi người thấy, đèn lồng truyền thống cũng có thể thay đổi để phù hợp với thời đại. Có xưa và có nay. Đặt cạnh nhau, ai cũng sẽ nhìn thấy sự cải tiến.”
Tương lai của làng nghề đèn lồng truyền thống phụ thuộc vào khả năng sinh tồn để bảo tồn. Giống như bánh Trung thu, mỗi năm đều có những hương vị mới để đáp ứng nhu cầu đương đại.
Tình yêu và sự kiên trì của những nghệ nhân như anh Nguyễn Trọng Bình là điều đáng trân trọng. Nhưng bảo tồn văn hóa không thể, và không nên, là trách nhiệm cá nhân đơn lẻ. Nó cần tới nỗ lực của cộng đồng và chính quyền.
Theo nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách, Việt Nam là nơi duy nhất có phong tục làm lồng đèn hình các con thú cho trẻ em trong dịp Tết Trung thu.
Lại một mùa Trung thu và những nghệ nhân Phú Bình vẫn cần mẫn làm từng chiếc đèn cá, đèn thỏ, đèn bướm cuối mùa. Không chỉ để thắp sáng đêm rằm, mà để phần hồn của văn hóa dân tộc không rơi vào quên lãng—như lời ca đã gắn bó cùng bao thế hệ:
Tết Trung thu rước đèn đi chơi
Em rước đèn đi khắp phố phường
Lòng vui sướng với đèn trong tay
Em múa ca trong ánh trăng rằm...
Đèn ông sao với đèn cá chép
Đèn thiên nga với đèn bướm bướm
