Hẳn là bạn đã từng trải qua cảm giác, đang say sưa làm việc mà có người khác nhìn mình, là thể nào cũng sẽ ngại ngùng nhớ nhớ quên quên, tay ngưng gõ phím, não ngừng sáng tạo. Phải đợi đến lúc họ rời đi, bạn mới có thể từ từ “resume” não bộ và trở lại trạng thái tập trung ban đầu.
Nghe quen chứ? Bạn không cô đơn đâu. Cảm giác này phổ biến đến mức, miếng dán chống nhìn trộm bỗng trở thành một trong những vật bất ly thân của dân văn phòng. Phần lớn là để bảo mật, nhưng cũng có phần là để bớt… ngượng. Dù có lý thuyết cho rằng, được người khác quan sát trong quá trình làm việc sẽ giúp bạn nỗ lực hơn, nhưng vẫn có lý thuyết chứng minh điều ngược lại: phần lớn chúng ta đều cảm thấy bị phân tâm khi có ánh mắt theo dõi.
Vậy tại sao bạn lại không thể làm tốt khi có người khác nhìn mình?
Lo lắng theo bản năng
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến cảm giác này là ức chế xã hội (social inhibition), xảy ra khi sự hiện diện của người khác khiến bạn cảm thấy áp lực, lo lắng và từ đó làm giảm hiệu suất.
Hiện tượng này xảy ra rõ nét nhất khi bạn đang thực hiện một công việc chưa thành thạo. Bộ não lúc này bắt đầu “nghi ngờ” chính mình và rơi vào trạng thái cảnh giác. Đặc biệt nếu người đang nhìn được bạn cho là giỏi hơn, hoặc có “quyền phán xét” bạn theo một cách nào đó, như cấp trên, sếp, hoặc chỉ đơn giản là Designer nhìn chằm chằm team Content đang thiết kế Canva chẳng hạn.
Ẩn sâu trong tâm lý này là nỗi sợ bị đánh giá, một nỗi lo mang tính bản năng. Ai cũng muốn được công nhận vì những điều tốt đẹp nhất, theo lẽ “tốt khoe, xấu che” hết sức bình thường. Nhưng với nhiều người, nhất là những người mang tâm lý tự ti, thì bản nháp trong lúc lên ý tưởng vẫn còn khá thô sơ, và nó cần xé nháp vài lần mới “đem khoe” được. Vậy nên, bạn tất nhiên sẽ ngại, bất giác chững lại nếu phát hiện ai đó đang nhìn vì không muốn họ thấy mình đang động não.
Và nếu bạn đã từng một lần trải qua các tổn thương xã hội, chẳng hạn như bị bắt nạt, bị trêu chọc hay cô lập, nỗi sợ sẽ càng rõ nét và chân thực hơn bao giờ hết. Bởi những vết thương cũ khiến bạn dễ kích hoạt phản ứng phòng vệ, làm bạn dè chừng hơn với mọi ánh nhìn. Hay nói tóm lại, bạn sợ bị đánh giá nếu chẳng may mắc lỗi.
Một hay nhiều người nhìn, cảm giác không khác là bao
Thông thường, cảm giác người khác nhìn chằm chằm khi bạn đang làm việc cũng không khác cảm giác đứng trên sân khấu là bao. Có chăng chỉ là lần này, số lượng khán giả của bạn ít hơn, nhưng dẫu sao thì, bạn vẫn đang công diễn. Bạn sẽ cảm thấy như có một luồng sáng đang chiếu thẳng vào mình và mọi cử động nhỏ đều bị săm soi kỹ lưỡng.
Hiện tượng tâm lý này cũng vì thế mà có tên là hiệu ứng ánh đèn sân khấu (spotlight effect). Nó khiến bạn có cái nhìn phóng đại về tầm quan trọng của bản thân với những người xung quanh, làm bạn có suy nghĩ rằng ai cũng đang chú ý đến mình. Trong khi thực tế, mọi người thường bận rộn với chính họ hơn là dõi theo bạn từng li từng tí như những gì bạn nghĩ.
Bạn sẽ cảm thấy tệ hơn, thậm chí tìm cách trốn tránh nếu bạn mắc hội chứng lo âu xã hội (social anxiety). Khi ấy, tình trạng tự ti sẽ càng tệ hơn, nếu không phải nói là bị cường điệu hóa quá mức, làm bạn bối rối, ngượng ngùng và tìm cách né tránh.
Một ví dụ đơn giản: bạn mặc một chiếc áo khác thường ngày, và cả buổi hôm đó cứ nơm nớp lo rằng ai cũng đang “thấy lạ”. Nhưng thực ra, chẳng có ai để ý, hoặc nếu có thì cũng chỉ một vài người và không ai thực sự suy nghĩ tiêu cực về chiếc áo như bạn nghĩ. Vậy nên, đôi khi cái bạn thấy mình làm chưa tốt hóa ra lại là cái hay trong mắt người khác.
Đang làm việc trơn tru, não bỗng dưng tắc nghẽn
Khi áp lực “phải làm tốt” khiến bạn… làm tệ đi. Đó chính là hiện tượng nghẹt thở vì áp lực (choking under pressure).
Điều này xảy ra khi bạn đã thành thạo một việc gì đó, nhưng lại bất ngờ “xuống phong độ” khi rơi vào tình huống áp lực cao. Áp lực đó có thể là thi cử, phỏng vấn, thuyết trình, hay chỉ đơn giản là cảm giác người khác nhìn mình (dù họ không nhìn thật). Đó là cũng lý do vì sao nhiều lúc dù đã chuẩn bị bài rất kỹ, thế nhưng khi vào phòng thi, bạn lại chẳng thể nhớ nổi mình đã học những gì.
Não bạn lúc này bật chế độ “giám sát” và tự động tập trung vào những chuyện chẳng liên quan. Bạn bắt đầu để ý và cố gắng kiểm soát quá mức các hành động vốn dĩ đã trở nên tự nhiên, thay vì để bản thân làm việc theo phản xạ quen thuộc như đánh máy, thuyết trình hay chơi nhạc. Vì thế, bạn cũng tự mình đánh mất sự trơn tru ban đầu.
Hệ quả là bạn phản ứng chậm hơn, các bộ phận cơ thể phối hợp kém hơn và dễ mắc lỗi hơn dù trước đó bạn hoàn toàn làm được, nếu không phải nói là làm thành thạo.
Theo nhà trị liệu tâm lý Sam Jahara, một số tác nhân gây ra hiện tượng nghẹt thở vì áp lực có thể kể đến như: ám ảnh về nỗi thất bại trong quá khứ, tâm lý tự ti. Thậm chí, nếu đang burnout, bạn cũng sẽ không có đủ năng lượng để đạt được hiệu suất tối đa như thông thường.
Bình thường hóa những cảm giác như thế
Việc bỗng dưng đình công hay tự dưng mắc lỗi khi người khác nhìn là hoàn toàn bình thường, nếu không muốn nói rằng đó là câu chuyện không của riêng ai. Và dù bạn không để ý, nhưng sẽ luôn có người khác nhìn bạn, vì camera bây giờ có mặt ở khắp nơi.
Thay vì cố gắng chống lại, bạn có thể tìm cách hỗ trợ bản thân như: chọn một góc làm việc yên tĩnh, điều chỉnh ánh sáng màn hình, mua miếng dán chống nhìn trộm nếu bạn thật sự cần nó, hoặc đơn giản là cho phép mình “sai” mà không xấu hổ.
Nhưng bạn biết không? Cảm giác lo lắng này không phải lúc nào cũng tiêu cực. Đôi khi, đó chỉ là một dấu hiệu cho thấy bạn đang cố gắng bảo vệ sự an toàn tâm lý của chính mình. Đó là một bản năng rất con người.
Nó có thể là lời thì thầm rằng: “Tôi muốn được nhìn thấy trong phiên bản tốt nhất của mình, nhưng tôi chưa sẵn sàng.” Và không sao cả khi không phải lúc nào bạn cũng trong trạng thái sẵn sàng. Không phải lúc nào bạn cũng cần “thể hiện tốt”. Bởi vì năng suất là nhất thời, còn sự tử tế với chính mình thì có thể giúp bạn đi lâu hơn, kể cả khi có người nhìn.
Khi bạn tự tin hơn, mọi ánh nhìn sẽ không còn đáng sợ, hoặc chí ít là bạn sẽ không còn thấy nó gắt gao như trước. Nhưng trong lúc chưa đủ tự tin để phô diễn, bạn hoàn toàn có thể tập quen dần. Nhìn lại những gì bạn đã làm được, dù nhỏ đến đâu, cũng là một cách để nhắc mình rằng: “Mình đang tiến bộ”.
Và nếu chưa có gì để nhìn lại? Một miếng dán màn hình cũng được. Nó không chỉ che đi ánh nhìn của người khác, mà còn cho bạn thêm chút thời gian để tạo ra sự tự tin cho chính mình.