Bạn có bao giờ tự hỏi vì sao bánh Trung thu lại thường có hình tròn, thỉnh thoảng lại là hình vuông không? Và vì sao lại có bánh nướng, rồi lại có bánh dẻo?
Mỗi mùa trăng sáng nhất của năm, những chiếc bánh Trung thu lại xuất hiện khắp các nẻo đường, từ những góc phố thân quen đến bàn trà ấm cúng của mỗi gia đình. Dù ngày nay có vô vàn loại bánh trái được nhập khẩu và chế biến cầu kỳ, thì chúng ta vẫn mong chờ chiếc bánh trung thu như một món quà mỗi năm phải được nhận.
Có lẽ chính chiếc bánh ấy đã gói ghém trong mình cả một câu chuyện dài: từ khi du nhập từ Trung Hoa, qua từng triều đại để hòa hợp với người Việt, cho đến hôm nay, mỗi họa tiết, hương vị, hình dáng đều trở thành mảnh ghép ký ức và dấu ấn văn hóa của người Việt.
Bánh mặt trăng và bánh… mặt đất: Cách Tết Trung thu đến với người Việt ta
Dù ngày nay có thể mua bánh Trung thu quanh năm nhưng người Việt vẫn chờ đến rằm tháng Tám để thưởng bánh cho đúng điệu. Bởi lẽ, chúng ta vẫn giữ gìn phong tục này từ ngàn xưa, khi chiếc bánh là thành phẩm của những vụ mùa bội thu, gắn liền với nền kinh tế nông nghiệp.
Lịch sử Trung Hoa cho thấy từ hơn 3.000 năm trước, trong sách cổ đã có ghi chép về tục vua cúng tế thần Mặt Trăng giữa mùa thu. Đến thời nhà Đường, ngày này ra khỏi hoàng cung và trở thành lễ hội dân gian, với chiếc “nguyệt bính” (bánh mặt trăng) làm từ các nông sản dồi dào như ngũ cốc, đậu đỗ và lòng đỏ trứng muối.
Ở Việt Nam, tư liệu dân gian và thư tịch xưa cho thấy Tết Trung thu đã có mặt ở nước ta khá sớm. Bằng chứng khảo cổ từ trống đồng Ngọc Lũ cho thấy người Việt đã mừng lễ trăng rằm từ hơn 2.500 năm trước. Đến thời nhà Lý (thế kỷ XII), văn bia chùa Đọi cho thấy Trung thu được tổ chức ở Thăng Long với đua thuyền, múa rối nước, rước đèn.
Khi đến Việt Nam, ngoài hình tròn thì bánh Trung thu còn được tạo thành hình vuông gắn với quan niệm Á Đông “trời tròn, đất vuông”. Trong âm dương ngũ hành, hình tròn tượng trưng cho mặt trăng - sự viên mãn, no đủ, còn hình vuông đại diện cho đất - sự sinh sôi, bền vững. Người Việt tin rằng có trời thì cũng cần có đất, có sự cân bằng giữa cả hai. Điều này tương tự như sự tồn tại song song của bánh chưng (vuông) và bánh giầy (tròn) trong Tết Nguyên đán. Bởi thế mà trong hộp bánh thường có cả bánh vuông và bánh tròn, cả bánh nướng và bánh dẻo, để thể hiện sự hài hòa giữa trời và đất, âm và dương. Vị bánh cũng được kết hợp mặn, ngọt để cân bằng.
Nhưng ít ai biết bánh nướng mang tính biểu tượng của Tết Trung thu từng không phải là “ngôi sao” trong mâm cỗ thưởng trăng của người Việt.
Mâm cỗ Trung thu của người Việt: “Vedette” bánh dẻo và muôn vàn các loại bánh khác
Thời nay, chúng ta thường quen thuộc hơn với chiếc bánh nướng. Cuộc tranh luận về “phe thập cẩm” hay “phe đậu xanh” dường như không bao giờ có hồi kết. Thế nhưng, trong ký ức của người Việt xưa, bánh dẻo mới là “vedette” trên mâm cỗ Trung thu.
Tuy tôi không được trải nghiệm Tết Trung thời ba mẹ, nhưng trong cuốn Thương nhớ mười hai, tác giả Vũ Bằng miêu tả mâm cỗ rằm tháng Tám tương đối cầu kỳ, chú trọng trình bày để “ngắm trăng mà thưởng vị”. Trên mâm có lư trầm, chó bưởi, gạo nếp, đèn kéo quân, cùng những món đồ chơi như đàn lợn, đầu sư tử, cô tiên… Và ông nhấn mạnh: “Một nguyên tắc không ai được phép quên; cái bánh dẻo to nhất phải bày ở giữa.”
Bánh dẻo khi đó phổ biến bởi tính dễ làm, chỉ cần bột nếp rang, nước đường, vài giọt hoa bưởi rồi đem đóng khuôn. Bánh thường có nhân đậu xanh, hạt sen hoặc thập cẩm với mứt bí, hạt dưa, mè, hạt điều, mỡ đường, lạp xưởng, lá chanh…
Và bánh dẻo không phải là tất cả; bên cạnh nó còn có cả một thế giới bánh Trung thu đa dạng, được ghi chép trong ký ức và sách vở. Vũ Bằng qua Thương nhớ mười hai còn đề cập đến nhiều loại bánh khác như bánh đậu xanh, bánh chữ, bánh Tô Châu. Trong hình ảnh trắng đen về ngày Tết trung thu xưa, người Việt ta còn có bánh hình con thỏ, đàn lợn hay cá chép với mỗi hình ảnh là một sự gửi gắm, một ý nghĩa riêng.
Tuy vậy, theo thời gian, bánh nướng dần trở nên phổ biến hơn. Phần vì bánh nướng giữ được lâu, dễ vận chuyển, thích hợp làm quà biếu, phần khác do sự thương mại hóa mạnh mẽ từ thập niên 1990, khi các thương hiệu lớn và khách sạn tung ra hộp quà cao cấp biến bánh nướng thành sản phẩm quà tặng chủ lực của mùa Trung thu.
Sự đa dạng của bánh Trung thu đâu chỉ bắt nguồn từ nền nông nghiệp trù phú. Đó còn là cách mà mỗi vùng miền Việt Nam mỗi cộng đồng dân tộc đang cùng sống tại mảnh đất này biến tấu lại các giá trị văn hóa thành những chiếc bánh mang dấu ấn riêng, phản ánh nền văn hóa đa sắc tộc của Việt Nam. Bên cạnh bánh nướng, còn có nhiều biến thể độc đáo gắn liền với sự đa dạng về văn hóa và sản vật của người Việt. Bánh pía ngày nay cũng đã được cải tiến với phần nhân đa dạng. Và người trẻ vẫn hăng hái làm lại món bánh dẻo.
Bánh Trung thu thời Gen Z
Dù các đô thị giờ đây không còn trồng lúa nước, nhưng mỗi khi Trung thu về, người Việt vẫn giữ truyền thống “ăn bánh thưởng trà”. Nếu trước kia bánh thường nặng khoảng 200g-350g/chiếc, thì nay trên thị trường phổ biến nhiều kích cỡ. Bên cạnh nhân truyền thống như đậu xanh, hạt sen, thập cẩm, trứng muối, còn có các loại nhân bánh “trendy” như matcha, trà sữa, cua bát bửu, xôi xéo,... Ngoài ra, còn có dòng bánh chay/thuần chay loại bỏ mỡ động vật; ít đường, không đường, hoặc dùng đường ăn kiêng.
Bên cạnh những tạo hình quen thuộc như bánh con heo, bánh cá chép, bánh Trung thu ngày nay lại bước lên “sàn diễn” cùng những “outfit” vô cùng mới lạ, từ quốc kỳ Việt Nam đến mèo thần tài, capybara, quả hồ lô,…
Sự thay đổi này đến từ ba lý do chính:
- Thị hiếu người tiêu dùng thay đổi: Xã hội phát triển kéo theo nhu cầu thưởng thức của người tiêu dùng cũng thay đổi: họ không chỉ ăn bánh, mà còn muốn thưởng thức một trải nghiệm thẩm mỹ, thậm chí là câu chuyện đằng sau chiếc bánh.
- Công nghệ và kỹ thuật phát triển: Kỹ thuật làm khuôn và nặn bánh ngày càng dễ tiếp cận, giúp việc tạo hình trở nên đơn giản hơn.
- Ảnh hưởng của mạng xã hội: Giới trẻ ngày nay đặc biệt yêu thích những gì mới lạ, độc đáo được chia sẻ trên mạng xã hội, vô tình tạo áp lực cho các tiệm bánh phải không ngừng sáng tạo.
Những tạo hình lạ mắt không chỉ để ngắm cho vui mà còn mang theo nhiều ý nghĩa khác nhau. Có chiếc bánh Trung thu được người nghệ nhân điêu khắc thành một bối cảnh 3D để tái hiện lại một góc làng quê hay một hình ảnh một tiệm tạp hóa trong tuổi thơ. Cũng có những chiếc bánh lại trở thành công cụ truyền thông.
Nhiều doanh nghiệp dùng bánh Trung thu có logo thương hiệu làm món quà tri ân khách hàng, nhằm củng cố hình ảnh và gia tăng gắn kết. Những cái tên toàn cầu như Sheraton, Highlands… in dấu nhận diện của mình lên bánh Trung thu và bán như một loại merchandise theo mùa. Bên cạnh đó, còn có nhiều chiến thuật khác như kể chuyện thương hiệu qua hộp bánh, tung phiên bản giới hạn, cá nhân hóa (khắc tên, khắc lời chúc), tổ chức workshop làm bánh, hợp tác quảng bá qua KOLs hay sử dụng bao bì xanh, tái chế.
Bánh Trung Thu giờ không chỉ là thức quà từ mùa màng bội thu, mà còn trở thành sản phẩm mang giá trị kinh doanh, góp phần vào nhịp phát triển của nền kinh tế hiện đại.
Chiếc bánh nhắc nhớ về sự đoàn viên
Những chiếc bánh Trung thu vốn dĩ sinh ra từ nhịp sống nông nghiệp nhưng ngay cả khi nhiều đô thị Việt Nam hôm nay đã không còn vận hành theo kinh tế nông nghiệp, Trung thu vẫn là một ngày lễ quan trọng, một dấu mốc văn hóa không thể thiếu trong năm.
Tết Trung Thu tuy không có lịch nghỉ chính thức, nhưng năm nào phố phường cũng rộn ràng đèn lồng, quầy bánh và tiếng trống lân từ trước rằm cả tuần, cả tháng. Thay vì chỉ quây quần bên mâm cỗ, người trẻ lại chọn check-in quán cà phê, dạo phố đèn lồng, tham gia rước đèn, múa lân, chụp ảnh… đến cả lồng đèn, trống lắc cũng được sáng tạo thành nhiều kiểu dáng mới lạ. Thay vì rước đèn đón Trung thu, chúng ta đón Tết bằng những tranh luận xoay quanh chiếc bánh nướng ấy.
Sự cải tiến trong từng miếng bánh chứng minh Tết Trung thu không phải một ký ức xa xưa cần được cất giữ trong bảo tàng phong tục, mà là một phần của nhịp sống hiện tại. Và trên hết, dù người ta chọn cách kỷ niệm nào, chiếc bánh Trung thu vẫn giữ trọn vai trò biểu tượng của “đoàn viên”, nhắc nhở mỗi người tìm về với gia đình, với những kết nối thân tình. Mỗi chiếc bánh, qua bao lớp nhân và lớp vỏ, là một sợi dây âm thầm nối quá khứ với hiện tại, nhắc ta rằng Tết Trung thu vẫn ở đây sống động, gần gũi, và đầy ắp hương vị sum vầy.