Trong hành trình đi tìm bản sắc thành phố, có ai từng tự hỏi vì sao nhiều người gọi Hà Nội là Phố Phái? “Phái” không phải tên một con phố, cũng chẳng phải danh xưng cổ xưa nào. Mà là Bùi Xuân Phái, người đã vẽ nên Hà Nội bằng tất cả tình yêu, biến từng mái ngói, ô cửa, góc phố thành linh hồn thị thành.
Trong tranh ông, Hà Nội hiện ra giản dị mà sâu thẳm: đẹp trong khung nhưng không đứng yên. Ta như nghe thấy tiếng chân người trên vỉa hè, ngửi thấy mùi khói bếp và cảm được cái lạnh mùa đông bám trên tường vôi xám. “Phố Phái” vì thế không chỉ là tranh, mà là cách người ta nhớ về Hà Nội bằng cảm xúc, bằng ký ức, bằng nghệ thuật.
Người vẽ Hà Nội như hơi thở
Sinh tại làng Kim Hoàng, nơi nổi tiếng với tranh khắc gỗ dân gian, và lớn lên ở phố Hàng Thiếc, Bùi Xuân Phái là một trong những sinh viên cuối cùng của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Ông gắn bó với chất liệu sơn dầu và chọn phố cổ làm đề tài suốt đời.
Ông không vẽ trực họa trên phố. Mỗi ngày, ông thường tản bộ giữa lòng phố cổ, dừng lại ở những ngã tư quen, rồi ghi chép vào ký ức. Khi trở về, ông vẽ bằng trí nhớ, thứ ký ức đậm tình và chọn lọc. Vì thế, tranh ông “quen mà lạ”: quen vì hiện ra đúng tinh thần Hà Nội cũ; lạ vì đã được chắt lọc qua tưởng tượng và cảm xúc. Nếu nhiếp ảnh lưu lại hiện thực, thì tranh Phái là phần tâm tưởng của Hà Nội, nơi mọi thứ được gột rửa khỏi ồn ào để chỉ còn lại cái tinh của đời sống.
Bức sơn dầu Phố Hàng Phèn vẽ năm 1940 được xem là khởi đầu cho mạch tranh “Phố Phái”. Từ đó, hình ảnh những mái ngói nâu, bức tường bạc màu, ô cửa sổ hắt bóng nắng chiều… trở thành một ngôn ngữ riêng, được người đời gọi thân mật là “Phố Phái”. Vẻ im ắng đến kỳ lạ, sự ngây thơ đến nín chịu, cái phong trần của những ngôi nhà bé nhỏ giữa đô thành rộng lớn… tất cả tạo nên sức hút mà không dòng tranh nào khác có được.
Dù từng chịu ảnh hưởng của trường phái Ấn tượng Paris, cảm xúc trong tranh Bùi Xuân Phái lại thuần Việt: dung dị, trầm tĩnh và chất chứa nỗi hoài thương. Ông vẽ phố như thể trò chuyện với người bạn tri kỷ, vẽ Hà Nội như cách một người giữ lấy ký ức. Có lẽ bởi vậy mà tranh ông, dù trải qua bao nhiêu thời gian, vẫn khiến người xem nhận ra một Hà Nội vừa thân thương cũng xa xôi như trong nhung nhớ.
Màu thời gian trên phố cổ
Tranh Bùi Xuân Phái ít màu rực rỡ. Ông chuộng gam nâu, ghi xám, xanh lam; vốn là những sắc độ mang theo nỗi hoài niệm thời quá vãng. Sau 1975, màu trong tranh sáng hơn, nhưng vẫn phủ ánh buồn dịu. Giới nghiên cứu chia giai đoạn sáng tác của ông thành ba “thời kỳ màu”:
- Thời kỳ Nâu (1960–1970): phản ánh Hà Nội “nguyên chất”, chưa bị sửa sang.
- Thời kỳ Ghi xám (1970–1980): phố thay đổi, không còn hình ảnh người đàn ông áo dài cầm ô, xe bò biến mất, chi tiết cửa sổ, mái ngói được trau chuốt hơn.
- Thời kỳ Lam (1980–1988): những năm cuối đời, tranh ông nhẹ nhõm, xuất hiện nắng và tà áo đỏ – như một lời tạm biệt ấm áp.
Mỗi bức là một lát cắt của thời gian. Nhìn tranh, ta không chỉ thấy Hà Nội, mà còn thấy cách thành phố biến chuyển qua từng thập kỷ, lặng lẽ như hơi thở.
Từ tranh ông, ta hiểu hơn kiến trúc Hà Nội xưa: những ngôi nhà dài hẹp do chính sách thuế thời Nguyễn đánh theo mặt tiền; mái ngói rêu phong, tường vôi lở, ô cửa nhỏ giấu ánh nhìn trông ngóng. Bên trong, sân và vườn tạo sự thông thoáng, sáng sủa.
Một chi tiết đặc biệt là gác xép: không gian riêng của người Hà Nội, nơi đọc sách, ngắm phố hay trầm tư khi chiều xuống. Căn gác xép ở ngôi nhà 87 Thuốc Bắc chính là nơi Bùi Xuân Phái vẽ và sống. Bom năm 1972 làm sập mái nhà, hư nhiều tranh, nhưng cũng in sâu ký ức về cái mong manh của nghệ thuật và đời sống.
Người họa sĩ của nhân cách
Nhắc đến Bùi Xuân Phái, không thể chỉ nói về tranh. Ông sống khó khăn, phải tiết kiệm từng mẩu giấy, đôi khi vẽ cả trên vỏ bao thuốc lá. Nhưng trong nhật ký, sau này được tập hợp thành Viết dưới ánh đèn dầu, ta thấy một tinh thần nghệ sĩ kiên định và khiêm nhường.
Ông tin rằng “đừng thừa” là nguyên tắc của nghệ thuật: “Vẽ lâu cũng được nhưng cốt để đi sâu vào cái đẹp, chứ không phải để thấy cần cù của bàn tay.” Ông coi hội họa là hành trình học suốt đời: “Hãy vẽ, để thấy cái non kém của mình. Vẽ không phải để trổ tài, vì trổ tài là tầm thường.”
Với ông, lời chê bai là động lực: “Nó kích động người làm nghệ thuật chịu tìm thêm, hiểu thêm, say mê hơn.” Và hơn cả, ông suy ngẫm nhiều về trách nhiệm của trí thức: “Không quý trọng nhân tài thì sẽ không có nhân tài… Chính những con người này sẽ làm vẻ vang cho đất nước.”
Một Bùi Xuân Phái của cốt cách, của sự hồn hậu và minh bạch cũng là hình ảnh người Hà Nội trong nghĩa đẹp nhất.
Phố Phái – Phố thứ 37 của Hà Nội
Hà Nội yêu Bùi Xuân Phái như ông yêu Hà Nội. Những bức “Phố Phái” trở thành nơi chốn tinh thần cho tất cả những ai nhớ Hà Nội từ tiếng rao đêm, cây bàng cuối đông, hay mùi hoa sữa trên ngói xám.
Năm 2008, Giải thưởng Bùi Xuân Phái – Vì tình yêu Hà Nội ra đời để tôn vinh những tác phẩm, ý tưởng, hành động thấm đượm tình yêu với thành phố. Nhiều sự kiện nghệ thuật sau đó đã tiếp tục đưa “Phố Phái” đến gần công chúng – từ triển lãm 3D mapping năm 2019 đến bộ tem “Hội họa Việt Nam: Phố cổ Hà Nội” phát hành nhân 100 năm ngày sinh ông.
Cả đời, ông chỉ tổ chức một triển lãm cá nhân. Ông cũng chưa bao giờ tự nhận là “họa sĩ” mà chỉ là “người biết vẽ” và dùng tình yêu để vẽ nơi chốn thân thương. Có lẽ vì thế, phố thứ 37 của Hà Nội không nằm trên bản đồ, mà ở trong ký ức và trái tim những người yêu thành phố này.
Xin mượn lời nhà phê bình Thái Bá Vân:
“Hà Nội rất hội họa ở những phố phường xưa. Và có thể nói công bằng, theo cách của nghệ thuật rằng, Bùi Xuân Phái đã phát hiện ra nó. Là người Hà Nội, hình như ông được sinh ra để gắn bó, để cảm hóa chúng ta về thế giới thể hình và màu sắc của riêng đây. “Phố Phái” là phố của chung tất cả mọi người, ông chỉ là người đầu tiên phát hiện ra nó – người đầu tiên và sau ông, hình như vẫn chưa có ai, dù đã có rất rất nhiều họa sĩ say mê đi tìm vẻ đẹp nơi rêu phong phố cổ”.
Mùa thu này, cùng 5AM Eye-conic Hà Nội chạy ngang ba mươi sáu phố phường, chuỗi hoạt động văn hoá và thể chất đặc trưng của 5AM, mang đến nhiều không gian tương tác, trải nghiệm nghệ thuật và lối sống dành cho người tham dự. Mỗi “phố” là một thế giới nhỏ, để bạn đi trọn một ngày mà vẫn thấy mới mẻ.