1. Chuyện gì đang xảy ra?
Hai ngày 25–26/10/2025, Hà Nội xuất hiện trên bản đồ ngoại giao thế giới không phải vì một hội nghị hay lễ kỷ niệm, mà vì “Công ước của Liên Hợp Quốc về chống tội phạm mạng”, viết gọn là Công ước Hà Nội. Tại đây, các đại diện quốc gia sẽ cùng ký văn kiện toàn cầu này; Hà Nội trở thành “địa chỉ” mới của nỗ lực quốc tế chống tội phạm công nghệ.
Đây là công ước đầu tiên của Liên Hợp Quốc về tội phạm mạng. Và cũng là lần đầu tiên Việt Nam được chọn làm nơi mở ký một văn bản quốc tế mang tính toàn cầu. Công ước gồm 9 chương, 71 điều, đặt ra khuôn khổ pháp lý cho các quốc gia trong điều tra, truy tố, hợp tác, phòng ngừa và hỗ trợ kỹ thuật về tội phạm mạng, đồng thời nhấn mạnh cân bằng giữa an ninh mạng và bảo vệ quyền con người.
Theo Bộ Ngoại giao Việt Nam, sự kiện này phản ánh sự ghi nhận của cộng đồng quốc tế đối với cam kết của Việt Nam trong hợp tác đa phương và an ninh số.
Và nếu bạn thắc mắc: “Ủa, sao toàn mấy cái công ước lớn lại mang tên thành phố?” thì lý do lại đơn giản hơn bạn nghĩ nhiều.
2. Các ký kết quy ước quốc tế thường mang tên một thành phố vì… thói quen?
Các hiệp định, hiệp ước hay công ước quốc tế thường được đặt theo nơi ký kết, đơn giản vì… tiện. Khi văn kiện có hàng trăm điều khoản và hàng chục quốc gia tham gia, việc nói “Công ước về chống tội phạm mạng của Liên Hợp Quốc” nghe quá dài nên người ta rút gọn thành “Công ước Hà Nội”. Cách gọi này giúp giới truyền thông, học giả và công chúng dễ nhận diện, dễ nhớ và dễ quy chiếu khi nói đến một văn bản cụ thể.
Từ thời Trung cổ, các hiệp định đã mang tên nơi ký. Hiệp ước Hòa bình Westfalen (1648) chấm dứt chiến tranh 30 năm ở châu Âu; Công ước Paris (1883) bảo hộ sở hữu nông nghiệp; Hiệp ước Versailles (1919) kết thúc Thế chiến I. Theo thời gian, thói quen “gọi theo địa danh” trở thành quy ước ngôn ngữ quốc tế.
Về mặt ngôn ngữ học, đây là một kiểu ẩn dụ hoán dụ, khi địa điểm được dùng để chỉ sự kiện hoặc ý nghĩa chính trị gắn với nó (như “Geneva” đồng nghĩa với “luật nhân đạo quốc tế”). Một cách nói vừa ngắn gọn, vừa chứa tầng nghĩa biểu tượng.
3. Có bao nhiêu hiệp định, hiệp ước, công ước thế giới?
Theo cơ sở dữ liệu của Liên Hợp Quốc (UN Treaty Collection), hiện có hơn 560 hiệp ước đa phương đang được lưu chiểu tại trụ sở Liên Hợp Quốc, và nếu tính cả những văn bản song phương hoặc khu vực, con số có thể lên tới hơn 250.000 hiệp định, hiệp ước và công ước quốc tế.
Trong số đó, hàng nghìn văn kiện được ký tại các thành phố trên khắp thế giới. Thực tế thì chỉ một số ít địa danh trở thành “từ khóa” quen thuộc trong lịch sử ngoại giao toàn cầu.
Bên cạnh tháp Eiffel, Paris còn được nhớ đến qua những dấu mốc ngoại giao như Hiệp định Paris chấm dứt chiến tranh hay Thỏa thuận Paris về biến đổi khí hậu. Bên cạnh giá trị du lịch, cố đô Kyoto của Nhật nhờ Nghị định thư Kyoto mà cũng được nhớ đến như cột mốc mở đầu cho cam kết giảm phát thải toàn cầu. Và hiển nhiên, thành phố Geneva gần như đồng nghĩa với “luật nhân đạo quốc tế”.
Hiện tượng này cho thấy, khi một thành phố được gắn với một hiệp định thành công hoặc có ảnh hưởng lớn, cái tên ấy vượt khỏi phạm vi địa lý để trở thành biểu tượng ký ức toàn cầu.
4. Quy ước quốc tế ký rồi… có hiệu quả thật không?
Hiệu quả thực tế của các hiệp định, hiệp ước và công ước lại là một câu chuyện phức tạp. Một tổng hợp hệ thống (PNAS, Global Strategy Lab, 2022) phân tích 224 nghiên cứu cho thấy đa phần các hiệp ước quốc tế không đạt được hiệu ứng mong muốn, trừ các lĩnh vực thương mại và tài chính. Những lĩnh vực như môi trường, nhân quyền, nhân đạo hay an ninh cho thấy tác động còn yếu.
Dẫu vậy, vẫn có những tích cực đã đạt được từ các hiệp ước:
- Nghiên cứu “The Kyoto Protocol: Empirical Evidence of a Hidden Success” cho thấy Nghị định thư Kyoto đã giúp các nước tham gia giảm khoảng 7% lượng khí thải so với kịch bản không có hiệp ước.
- Một phân tích khác trên MDPI (2023) chỉ ra rằng Thỏa thuận Paris có liên hệ tích cực với tốc độ chuyển dịch năng lượng tái tạo. Thỏa thuận Paris có tác động tích cực đến việc thúc đẩy sử dụng năng lượng tái tạo. Tuy vậy, hiệu quả rõ ràng nhất xuất hiện ở những quốc gia có hệ thống quản lý và thực thi chính sách tốt, cho thấy hiệp định quốc tế chỉ phát huy tác dụng khi đi kèm năng lực quản trị vững vàng ở cấp quốc gia.
- Với Công ước Geneva, các học giả nhận định đây là một “chế độ luật quốc tế” lâu đời và có tính ràng buộc cao. Tuy nhiên, Công ước Geneva vẫn đối mặt với thách thức trong việc tuân thủ và nội luật hóa trên thực tế vì các cuộc xung đột hiện nay vẫn chứng minh nhân loại chưa tuân thủ triệt để công ước chung này.
Tựu trung, dù không phải hiệp ước nào cũng tạo ra thay đổi tức thời, chúng đều góp phần định hình trật tự và là ngôn ngữ của hợp tác quốc tế. Mỗi cái tên như Paris, Kyoto, hay Geneva vẫn là biểu tượng cho tinh thần đối thoại và nỗ lực chung tay của các quốc gia trong việc giải quyết những thách thức toàn cầu.
Và giờ đây, khi Công ước Hà Nội về chống tội phạm mạng ra đời, Hà Nội có cơ hội trở thành một phần trong “bản đồ ký ức” đó, như một điểm giao giữa thế giới thực và không gian số, nơi các quốc gia cùng đặt nền móng cho khung pháp lý và trách nhiệm trong kỷ nguyên mạng.