Hãy thử tưởng tượng một tình huống giả định như sau:
Cô Mai là một giáo viên trẻ mới ra trường 2 năm, đang coi thi học kì môn Toán lớp 10. Đây là kì thi quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến việc lên lớp của các em.
Giữa giờ thi, cô phát hiện Minh học sinh giỏi nhất lớp, con của Phó Hiệu trưởng đang lén nhìn tờ giấy nhỏ giấu trong tay áo.
Lúc này cô Mai có 4 lựa chọn:
- Làm ngơ: Minh vốn học giỏi, có thể tờ giấy chỉ là để cho chắc ăn. Không nên phá hỏng tương lai em.
- Báo cáo ngay: Đúng quy định, nhưng sẽ tạo “drama” lớn với ban giám hiệu.
- Nói chuyện riêng: Chờ hết giờ thi, gọi em ra nói chuyện thẳng thắn.
- Xử lý công khai: Dừng bài thi, thu bài, thông báo với cả lớp.
Cô Mai không phải Hiệu trưởng, không phải trưởng bộ môn. Nhưng quyết định này sẽ định hình cô là người như thế nào trong mắt học sinh, đồng nghiệp, và chính bản thân cô.
Đây không chỉ là câu hỏi về "đúng/sai" mà về giá trị cốt lõi, hậu quả, và tác động lâu dài.
Nếu bạn là cô Mai trong câu chuyện trên, bạn sẽ quyết định như thế nào?
Lãnh đạo xuất hiện ở những khoảnh khắc bất ngờ
Mình từng nghĩ lãnh đạo chỉ dành cho CEO, quản lý hay người có quyền lực. Nhưng sau nhiều năm làm việc, mình nhận ra điều này hoàn toàn sai. Mỗi ngày chúng ta đều có cơ hội “dẫn dắt” thông qua các quyết định, dù là thực tập sinh, nhân viên hay người mới ra trường.
Những khoảnh khắc lãnh đạo xuất hiện khi:
- Bạn chứng kiến điều gì đó không đúng và phải chọn: nói hay im lặng
- Nhóm của bạn gặp khó khăn và cần ai đó đứng lên
- Có xung đột giữa “cách dễ” và “cách đúng”
- Quyết định của bạn ảnh hưởng đến người khác, dù trực tiếp hay gián tiếp
Qua nhiều năm và vô số quyết định sai lầm, mình rút ra được khung tư duy giúp mình đưa ra quyết định tốt hơn.
Khung tư duy để đưa ra quyết định khôn ngoan
1. Sự phù hợp với giá trị cốt lõi
Trước khi phân tích các lựa chọn, hãy xác định 3-5 giá trị cốt lõi của bạn. Đây là la bàn trong những lúc khó khăn.
Với cô Mai, có thể giá trị cốt lõi là: công bằng với mọi học sinh, liêm chính trong giáo dục, và giúp học sinh phát triển từ sai lầm thay vì chỉ trừng phạt.
Khi giá trị rõ ràng, quyết định trở nên dễ dàng hơn. Bạn không phải chọn giữa nhiều “lựa chọn tốt”, mà giữa “phù hợp với tôi” và “không phù hợp với tôi”.
2. Tư duy về tác động đến người khác
Mỗi quyết định đều ảnh hưởng đến nhiều người, thế nên hãy lập danh sách “các bên liên quan” trước khi quyết định.
Với mình, có ba nhóm như sau:
- Chính: Bị ảnh hưởng trực tiếp
- Phụ: Bị ảnh hưởng gián tiếp
- Tương lai: Có thể bị ảnh hưởng sau này
Với trường hợp của cô Mai, các bên bị ảnh hưởng trực tiếp bao gồm: Minh, các học sinh khác trong lớp và chính cô. Các bên bị ảnh hưởng gián tiếp có thể là phụ huynh của Minh, ban giám hiệu, và văn hóa toàn trường.
Mình từng gặp tình huống phải quyết định có ra mắt sản phẩm hay không, vì sản phẩm vẫn còn lỗi nghiêm trọng (lỗi đó lại rất hiếm khi xảy ra) nhưng theo kế hoạch thì đã đến ngày ra mắt. Lúc đó mình phải cân nhắc tới người dùng cuối cùng sẽ bị ảnh hưởng nếu sản phẩm có lỗi, đội phát triển sẽ phải làm thêm bao nhiêu giờ để sửa, và danh tiếng của công ty trong dài hạn.
3. Quy tắc 10-10-10
Các nhà lãnh đạo giỏi thường nghĩ xa hơn hậu quả tức thì. Hãy tự hỏi: quyết định này sẽ ảnh hưởng thế nào sau 10 phút, 10 tháng và 10 năm?
10 phút thường là phản ứng cảm xúc tức thì. 10 tháng là hậu quả trung hạn. 10 năm là di sản và danh tiếng dài hạn.
Với cô Mai, 10 phút có thể là sự căng thẳng khi đối mặt với tình huống khó khăn. 10 tháng có thể là cách Minh và các học sinh khác học được bài học về trung thực. 10 năm có thể là danh tiếng của cô về sự công bằng và khôn ngoan trong xử lý các tình huống nhạy cảm.
4. Đánh giá hậu quả không mong muốn
Luôn tự hỏi: "Điều gì có thể xảy ra sai? Ai có thể bị tổn thương bất ngờ? Quyết định này sẽ tạo ra tiền lệ gì cho tương lai?"
Nếu cô Mai xử lý quá khắc nghiệt, có thể làm tổn thương lòng tự trọng của Minh vĩnh viễn. Nếu quá nhẹ nhàng, các học sinh khác có thể nghĩ gian lận không sao. Điều quan trọng là tìm cách cân bằng giữa việc duy trì nguyên tắc và bảo vệ sự phát triển của học sinh.
Hãy tham khảo khung PICA:
- People (Con người): Ai có thể bị ảnh hưởng tiêu cực?
- Incentives (Động lực): Quyết định này tạo ra động lực gì? Tốt hay xấu?
- Culture (Văn hóa): Nó định hình văn hóa như thế nào?
- Aftermath (Hậu quả): Tiền lệ này sẽ ảnh hưởng đến các quyết định tương lai ra sao?
Vậy cô Mai sẽ quyết định như thế nào?
Áp dụng khung tư duy trên, cô Mai có thể chọn cách tiếp cận như sau:
Ngay lập tức, cô lặng lẽ tiếp cận Minh, yêu cầu em cất tài liệu và tiếp tục thi bình thường. Sau kỳ thi, cô nói chuyện riêng với Minh về tầm quan trọng của sự chính trực, liêm chính trong học hành.
Tiếp theo, cô họp với Minh và phụ huynh để thảo luận về sự phối hợp giữa nhà trường và gia đình. Cuối cùng, cô ghi chép sự việc nhưng khuyến nghị hành động giáo dục thay vì trừng phạt.
Cách làm này phù hợp với giá trị cốt lõi của cô: công bằng, liêm chính và phát triển. Đồng thời, nó giảm thiểu tổn hại cho Minh, trong khi cô vẫn có thể duy trì tiêu chuẩn, tạo cơ hội học tập thay vì chỉ trừng phạt và thiết lập tiền lệ cho các trường hợp tương tự trong tương lai.
Trí tuệ trong thời đại AI
Chúng ta đang sống trong thời đại AI có thể xử lý thông tin nhanh hơn con người, phân tích các mẫu tốt hơn và dự đoán kết quả với độ chính xác cao. Nhưng có một điều AI không thể làm: đưa ra quyết định dựa trên giá trị trong các tình huống phức tạp của con người.
AI có thể cho bạn biết xác suất của các kết quả khác nhau, nhưng không thể quyết định điều gì “đúng” cho bối cảnh, giá trị và mối quan hệ cụ thể của bạn. Đây chính là lý do khả năng phán đoán của con người về đạo đức và giá trị trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.
Mỗi quyết định ngay bây giờ đều đang từng bước định hình con người bạn trở thành.
Mỗi lần bạn chọn sự chính trực hơn sự tiện lợi, lợi ích dài hạn hơn lợi ích ngắn hạn, hạnh phúc của người khác hơn lợi thế cá nhân, bạn đang xây dựng nhân cách. Nhân cách không phải là đặc điểm bẩm sinh. Nó được xây dựng qua hàng nghìn quyết định nhỏ theo thời gian.
Trong thời đại thay đổi nhanh chóng và ngày càng phức tạp, khả năng đưa ra quyết định khôn ngoan trong điều kiện không chắc chắn có thể là kỹ năng quý giá nhất bạn có thể phát triển.
Nesternship: NesUP 2025 là chương trình phát triển kỹ năng và khai phá tiềm năng cho thế hệ trẻ do Nestlé Needs YOUth và Onboardy khởi xướng, phối hợp thực hiện cùng Vietcetera và VietnamWorks.
Chương trình nhằm trang bị cho các tài năng trẻ Việt Nam những kỹ năng thực chiến và góc nhìn thực tế về ngành hàng tiêu dùng nhanh (FMCG) – đồng thời nuôi dưỡng sự tự tin để họ vững vàng bước vào hành trình sự nghiệp giữa thế giới không ngừng biến động.
Lộ trình chương trình chi tiết:
· Từ 04.07 đến 08.08: Application & Online Assessment
· Từ 28.08 đến 29.08: NesUP Hackathon
· 16.09: Onboarding
Để tìm hiểu thêm về chương trình và đăng ký tham gia, truy cập website hoặc liên hệ chúng tôi qua events.rsvp@vietcetera.com.