Trong ngành phim, luôn có những tiếng reo hò, những hơi thở nhẹ nhõm được cất lên sau khi người đạo diễn hô đóng máy. Tất cả những điều mệt mỏi và hỗn loạn nhất trên phim trường đã khép lại. Nhưng đôi lúc, chính sau tiếng hô “Cắt!” cuối cùng mới là khi những rùm beng xuất hiện, khi mà một diễn viên của bộ phim bỗng trở thành tâm điểm của một vụ bê bối.
Mới đây, câu chuyện xung quanh bộ phim Chốt Đơn thu hút được sự chú ý của đông đảo công chúng. Sau gần hai hai tháng tạm hoãn công chiếu do vụ án hình sự của diễn viên chính - hoa hậu Thùy Tiên, tác phẩm của đạo diễn Bảo Nhân và Nam Cito cuối cùng cũng ra mắt khán giả, với một điểm mới chưa từng có tiền lệ trong điện ảnh Việt Nam: thay thế diễn viên bằng công nghệ trí tuệ nhân tạo.
Theo đó, ở phiên bản phim chiếu rạp, êkíp Chốt Đơn đã sử dụng A.I., cụ thể là công nghệ “digital human” để tạo ra một nhân vật ảo gần-giống-nhưng-không phải Thùy Tiên, thay thế toàn bộ những cảnh quay của hoa hậu trong bản dựng gốc. Riêng giọng nói của nhân vật được lồng tiếng bởi diễn viên Huỳnh Bảo Ngọc.
Không chỉ tại Việt Nam mà trên thế giới, đã không ít diễn viên đặt các nhà làm phim vào thế khó như vậy. Khi tác phẩm đã hoàn thành, nhưng ngôi sao của bộ phim bỗng trở thành một “điểm nóng” không ai muốn chạm vào, người đạo diễn sẽ phải làm gì? Câu trả lời thật muôn hình vạn trạng, với các biện pháp hết sức triệt để và đắt đỏ, và cả những cách khéo léo và lặng lẽ hơn.
1. “Thay” mặt gửi vàng
Người ta thường nói rằng: làm phim là một chuỗi những sự chắp vá, câu hỏi là chắp vá bằng sự sáng tạo hay bằng tiền mà thôi. Một đạo diễn gạo cội như Ridley Scott (Gladiator, Alien, Blade Runner,...) không thiếu sự sáng tạo, nhưng có lẽ với bộ phim All the Money in the World, tiền bạc là giải pháp an toàn hơn.
Đối mặt với hàng loạt cáo buộc quấy rối tình dục vào năm 2017, nam diễn viên Kevin Spacey đã bị cắt khỏi vai chính trong bộ phim về nhà tài phiệt dầu mỏ J. Paul Getty. Thay vì hủy bỏ cả tác phẩm, Ridley Scott đã bấm máy thêm hơn 400 cảnh quay mới chỉ trong vỏn vẹn chín ngày, với Christopher Plummer được chọn thế vai, và các diễn viên khác trở lại phim trường để quay lại cảnh. Quyết định táo bạo này khiến kinh phí của All the Money in the World tăng thêm 10 triệu USD - xấp xỉ ¼ kinh phí gốc - song sau cùng là một nước đi không thể đúng đắn hơn khi Plummer nhận được một đề cử Oscar cho vai diễn (thay) của mình.
Tương tự tại Hàn Quốc, khi những bê bối về bạo lực học đường của nam diễn viên Kim Ji-Soo được phơi bày, series truyền hình River Where the Moon Rises mà anh thủ vai chính đã quay xong và phát sóng được 6 tập. Đứng trước tình thế “tiến thoái lưỡng nan”, nhà đài KBS cũng đã lựa chọn giải pháp đắt đỏ và ghi hình lại 95% số cảnh quay của Ji-Soo, lần này với nam diễn viên Na In-Woo trong vai diễn.
Cách giải quyết đẹp nhất, song cũng là hi hữu nhất, khi những quá trình “reshoot” như vậy đòi hỏi sự chính xác tuyệt đối từ người đạo diễn, một… phép màu trong vấn đề lịch trình (để các diễn viên khác - đa số đã bước vào những dự án mới - có thể trở lại phim trường), cùng độ linh hoạt về ngân sách mà phần lớn các dự án phim, đặc biệt là phim độc lập, khó lòng đáp ứng. Vậy phương án thứ hai là gì?
2. Có gì dùng nấy (nhưng dùng tạm và dùng ít thôi)
Khi bộ phim Fantastic Beasts and Where to Find Them ra mắt, màn tiết lộ phù thủy hắc ám Gellert Grindelwald, thủ vai bởi Johnny Depp thủ vai, đã khiến không ít khán giả bất ngờ. Nam diễn viên “cướp biển” sau đó trở lại trong vai phản diện chính trong The Crimes of Grindelwald và nhận được nhiều lời khen cho màn diễn xuất, song chính bộ phim lại bị chỉ trích khi lựa chọn Depp - người khi đó bị cáo buộc bạo lực gia đình - cho vai diễn này.
Cuối cùng, sau phán quyết vụ kiện với tờ báo Anh Quốc The Sun - một trong hàng loạt tranh chấp pháp lý giữa Depp và vợ cũ Amber Heard - Johnny Depp đã bị xưởng phim yêu cầu rời bỏ khỏi vai diễn. Grindelwald, sau đó, được giao lại cho Mads Mikkelsen trong phần phim cuối The Secrets of Dumbledore.
Loạt vụ kiện giữa Johnny Depp và Amber Heard không chỉ ảnh hưởng tới sự nghiệp của Depp. Công chúa Mera của Heard từng là nhân vật then chốt trong bộ phim Aquaman đầu tiên, và nếu xét thêm cả sự hiện diện của cô trong cả hai phiên bản phim Justice League, nhiều khả năng Mera sẽ có cho mình chỗ đứng quan trọng trong Vũ trụ điện ảnh DC mở rộng (khi đó vẫn chưa bị khai tử). Thế nhưng sau vụ kiện, vai diễn của Heard trong Aquaman and the Lost Kingdom bị cắt gọt tới… thê thảm: cô chỉ xuất hiện tổng cộng khoảng 5 phút, với vỏn vẹn 11 câu thoại, trong bộ phim dài một tiếng rưỡi.
3. Quyết tâm giữ bản gốc…
Đôi khi, cách xử trí của hãng phim cố chấp tới vô cùng, như đối với trường hợp của bộ phim The Flash và diễn viên chính Ezra Miller. Từ những cáo buộc về hành vi bạo lực, trộm cắp, đến các vụ việc kỳ quặc liên quan tới tà giáo hay dụ dỗ trẻ nhỏ, hình ảnh và các đoạn clip của Miller liên tục xuất hiện trên báo đài trong suốt quá trình hậu kỳ của bộ phim. Đứng trước một làn sóng phản đối dữ dội, Warner Bros. lại chọn giải pháp… không làm gì cả: không thay diễn viên (trong phim, Miller thủ vai không chỉ một mà hai nhân vật), không trì hoãn lịch ra mắt. Thứ duy nhất họ điều chỉnh là né tránh hoàn toàn về Ezra Miller trong khâu quảng bá, thay đó tập trung vào yếu tố hoài niệm với sự trở lại của Michael Keaton trong vai Batman.
Kết quả thì ai cũng biết, The Flash không chỉ thất bại thảm thê tại phòng vé mà còn bị cả người hâm mộ lẫn giới phê bình đánh giá là một trong những bộ phim siêu anh hùng dở nhất mọi thời đại. Có lẽ sẽ quá nặng nề để đổ lỗi hoàn toàn cho Miller, khi bộ phim có hằng hà sa số các vấn đề khác, từ khâu biên kịch tới kỹ xảo, song The Flash vẫn là một minh chứng cho thấy, không phải lúc nào cũng có thể “cố đấm ăn xôi”.
4. … hoặc kiên quyết xóa sổ cả dự án
Đối với một số bộ phim khác, diễn viên dính “phốt” lại đồng nghĩa với bản án tử hình. Và khi làn sóng phản đối diễn ra quá dữ dội, đôi khi chọn cách “chôn” một tác phẩm đã hoàn thiện, thay vì liều mạng gánh chịu tổn hại về hình ảnh, lại là giải pháp tốt nhất.
Năm 2017, bộ phim I Love You, Daddy của danh hài Louis C.K. được mua bản quyền với giá 5 triệu USD sau thành công tại LHP quốc tế Toronto. Nhưng chỉ vài ngày trước khi ra rạp, C.K. thừa nhận những cáo buộc về hành vi quấy rối tình dục, khiến nhà phát hành của I Love You, Daddy lập tức rút phim khỏi lịch chiếu, chấp nhận mất trắng khoản tiền và xóa sổ tác phẩm vĩnh viễn. Bộ phim giờ đây được coi như một “case study” trong việc quản trị rủi ro một cách triệt để nhất: tốt hơn hết là không “dính dáng” với một gương mặt tai tiếng, trong bất kể hình thức nào.
5. Tạm kết
Giờ đây, việc thay thế diễn viên sau khi đóng máy không còn là điều không tưởng. Đó là thực tế được định hình bởi sự thay đổi trong kỳ vọng của khán giả, tinh thần trách nhiệm xã hội của các nhà làm phim, và một nền kinh tế giải trí vốn bị chi phối mạnh mẽ bởi yếu tố hình ảnh. Nhưng đối với các đạo diễn, quyết định này không chỉ mang tính đạo đức hay thẩm mỹ, mà là một bài toán hóc búa về yếu tố hậu cần, tài chính và thậm chí là tính sinh tử với cả dự án.
Với công nghệ A.I. và deepfake ngày một phát triển, bài toán đó cũng dần trở nên dễ giải hơn. Lucasfilm trong nhiều năm qua đã sử dụng công nghệ này để đưa lại những nhân vật kinh điển của Star Wars như Luke Skywalker hay Grand Moff Tarkin - những nhân vật mà diễn viên từng thủ vai họ đã quá già, hoặc thậm chí qua đời - trở lại màn ảnh. Kinh phí của bộ phim Chốt Đơn tất nhiên không thể so bì với nguồn lực khổng lồ của Disney, và điều đó có thể nhìn thấy rõ trên gương mặt A.I. thô cứng của nhân vật Hoàng Linh. Nhưng biết đâu, đây lại là phát pháo mở màn cho một xu hướng mới.
Dĩ nhiên, những câu hỏi về đạo đức vẫn tồn đọng. Ở những quốc gia có công đoàn diễn viên, họ vẫn sẽ tiếp tục phản đối mạnh mẽ ý tưởng bị thay thế bởi trí tuệ nhân tạo. Việc thay một diễn viên dính “phốt”, có thể là điều đúng đắn với bộ phim, nhưng cũng có nguy cơ mở ra những vấn đề về bản quyền, ngược đãi, lạm quyền,... chưa từng được khai phá.
Thế nhưng giờ đây, trong điện ảnh hay bất cứ lĩnh vực nào khác, A.I., như câu nói của Bố già Vito Corleone, là “một lời đề nghị khó lòng khước từ”. Vậy nên đừng ngạc nhiên nếu ngôi sao điện ảnh vướng phải bê bối tiếp theo tiếp tục bị thay thế không phải bởi một người thật, mà bởi những dòng code và mã lệnh nhị phân.