Vietnam Innovators DigestChạy bộ, đạp xe, tập gym… có phải là nguyên nhân gây đột quỵ ở người trẻ?

Đột quỵ, vốn từng được xem là bệnh lý của tuổi già, đang ngày càng trẻ hóa. Và điều đáng nói là phần lớn người trẻ không hề biết mình có nguy cơ bị đột quỵ.

Theo BS.CKI Trần Quốc Tuấn, Khoa Ngoại Thần Kinh tại Bệnh viện Đại học Y Dược TP.HCM (BVĐHYD), xu hướng này không chỉ là thực trạng ở Việt Nam mà còn đang được ghi nhận trên toàn cầu. Hiện đột quỵ đã trở thành nguyên nhân hàng đầu gây tử vong và để lại di chứng nhiều hơn cả bệnh tim mạch. Nhưng ông cũng chia sẻ một thông tin lạc quan đáng chú ý: “Hiệp hội Đột quỵ Mỹ cũng đã ước lượng rằng tỷ lệ phòng ngừa có thể lên đến 80%! Nghĩa là người trẻ có thể tự bảo vệ mình trước khi quá muộn”.

Một số ca ghi nhận người trẻ đột quỵ sau chạy bộ, đá banh, đạp xe, tập gym, những hoạt động vốn được xem là tốt cho sức khỏe. Bác sĩ lý giải thế nào về hiện tượng này?

Đột quỵ ở người trẻ là một vấn đề ngày càng được quan tâm trên toàn cầu. Nếu trước đây tại các quốc gia Âu - Mỹ, tỷ lệ đột quỵ ở người dưới 45 tuổi chỉ khoảng 5% thì hiện nay con số này đã tăng lên 10-15%. Đây không còn là xu hướng của riêng một quốc gia, mà là một cảnh báo chung, trong đó Việt Nam cũng không ngoại lệ.

Khi đi sâu vào từng trường hợp, chúng tôi nhận ra rằng: Không phải việc tập thể dục gây ra đột quỵ, mà là khi có bệnh tiềm ẩn không được phát hiện. Phần lớn người trẻ bị đột quỵ là do các yếu tố nguy cơ tiềm ẩn không được nhận diện từ sớm, cộng với lối sống hiện đại nhiều áp lực.

Có thể chia nhóm nguyên nhân thành ba nhóm chính:

1. Các yếu tố nguy cơ truyền thống vẫn xuất hiện, dù người trẻ hay người lớn tuổi: như tăng huyết áp, tiểu đường, rối loạn lipid máu…
2. Các yếu tố nguy cơ đặc trưng ở người trẻ, thường đến từ lối sống: hút thuốc lá (kể cả thuốc lá điện tử), lạm dụng rượu bia, cà phê, thức khuya, ăn uống nhiều chất béo, đồ chiên rán, đường ngọt, thức ăn nhanh… Tất cả góp phần gây rối loạn chuyển hóa và tăng nguy cơ hình thành cục máu đông.
3. Bệnh lý tiềm ẩn hoặc bất thường bẩm sinh chưa được phát hiện: đây mới là phần chìm của “tảng băng trôi”. Nhiều người trẻ mang trong mình các bệnh tim bẩm sinh dạng dưới lâm sàng, tức là không có dấu hiệu rõ rệt. Cho đến khi đột quỵ xảy ra, đi tầm soát mới phát hiện ra các bất thường. Một số trường hợp còn liên quan đến bất thường gen hoặc khiếm khuyết mô liên kết, khiến thành mạch dễ tổn thương hơn bình thường.

Ngoài ra, một nguyên nhân ít ai để ý là tổn thương mạch máu do vận động quá mức và đột ngột, dẫn đến bóc tách động mạch, gây thiếu máu não cục bộ.

Với phụ nữ, hai yếu tố cần lưu ý là thai kỳ và thuốc tránh thai. Thay đổi sinh lý trong thai kỳ làm sinh lý thay đổi nên tăng nguy cơ đột quỵ nhồi máu và xuất huyết. Còn với thuốc tránh thai chứa estrogen, tuy còn nhiều tranh luận, nhưng đã có ghi nhận làm tăng nguy cơ hình thành huyết khối tĩnh mạch và đột quỵ ở một số nhóm nguy cơ cao.

Rất nhiều người khi thấy người thân choáng váng, méo miệng… lại nghĩ là “trúng gió” và chọn cạo gió, bấm huyệt, thay vì đưa đến bệnh viện. Bác sĩ có thể chia sẻ cách phân biệt sớm giữa đột quỵ và “trúng gió” dân gian?

Trong dân gian, "trúng gió" là cách gọi quen thuộc để chỉ bệnh thường xuất hiện khi cơ thể bị ảnh hưởng bởi thời tiết thay đổi, gió lạnh. Tuy nhiên, đột quỵ là một bệnh lý hoàn toàn khác, liên quan đến sự tổn thương nghiêm trọng của não do tắc mạch hoặc xuất huyết trong não.

Điểm khiến hai tình trạng này dễ bị nhầm lẫn là cả hai đều có thể khiến người bệnh lơ mơ, rối loạn tri giác. Nhưng đột quỵ luôn đi kèm với những dấu hiệu khiếm khuyết thần kinh rõ ràng, nghĩa là bệnh nhân sẽ mất đi một chức năng thần kinh nhất định.

Có một quy tắc ghi nhớ đặc điểm của đột quỵ đơn giản, hiệu quả và được sử dụng trên toàn thế giới là F.A.S.T:

• F – Face: Gương mặt người bệnh bị méo lệch, bị mất chức năng thần kinh một bên mặt.
• A – Arm: Yếu một bên tay hoặc chân, không giơ lên được.
• S – Speech: Bệnh nhân có thể nói không rõ, nói lắp, không nói được.
• T – Time: Thời gian là vàng. Nếu phát hiện bất kỳ dấu hiệu nào ở trên, cần gọi cấp cứu và đưa bệnh nhân đến bệnh viện có can thiệp đột quỵ càng sớm càng tốt.

Điều quan trọng là: trúng gió không bao giờ gây yếu liệt, méo miệng, mất khả năng nói hay rối loạn ý thức rõ ràng. Do đó, việc trì hoãn điều trị vì cạo gió, bấm huyệt hoặc chờ đợi “tự khỏi” sẽ làm mất cơ hội cứu sống người bệnh.

Nếu không chắc chắn, hãy luôn chọn phương án an toàn nhất: đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế có chuyên khoa thần kinh càng sớm càng tốt.

Khi gặp một người có dấu hiệu đột quỵ như trên, điều đầu tiên chúng ta cần làm là gì? Có những hành động nào nên tránh?

Khi thấy một người có dấu hiệu nghi ngờ đột quỵ, điều quan trọng nhất là không chần chừ, không tự xử lý tại nhà, mà phải gọi cấp cứu ngay lập tức. Ví dụ là hệ thống cấp cứu 115 đã được mở rộng với mạng lưới trung tâm tiếp nhận và điều trị đột quỵ trải khắp nhiều khu vực. Khi gọi 115, nhân viên y tế sẽ hướng dẫn cụ thể và đưa người bệnh đến bệnh viện gần nhất có khả năng can thiệp sớm.

Trong lúc chờ cấp cứu, nếu người hỗ trợ đã được học về sơ cứu, có thể:

• Đặt bệnh nhân nằm nghiêng một bên để tránh tụt lưỡi và đảm bảo đường thở (nhiều bệnh nhân bị rối loạn tri giác sẽ dễ tắc đường thở nếu nằm ngửa).
• Duy trì thông khí và theo dõi hô hấp, tuần hoàn, trong trường hợp cần thiết thì hỗ trợ hồi sức tim phổi (CPR).
• Tuyệt đối không cho uống thuốc, uống nước, nhỏ chanh, bấm huyệt, hay cạo gió.

Về “khung giờ vàng” trong điều trị đột quỵ có nhiều mốc thời gian khác nhau:

• Khung 4,5 giờ đầu: là “giờ vàng” để sử dụng thuốc tiêu sợi huyết (thuốc tan cục máu đông), áp dụng với các ca đột quỵ do nhồi máu não.
• Khung 6 giờ đầu: là thời gian tối ưu để can thiệp bằng dụng cụ cơ học như rút huyết khối, tái thông mạch bị tắc.
• Sau 6 giờ đến 24 giờ: không còn gọi là “giờ vàng” nữa, nhưng vẫn nằm trong một “cửa sổ can thiệp có chọn lọc”. Nghĩa là, bác sĩ sẽ cân nhắc kỹ các yếu tố hình ảnh học, mức độ tổn thương, và tình trạng lâm sàng trước khi quyết định có nên tái thông mạch hay không. Ty nhiên, hiệu quả điều trị trong giai đoạn 24 giờ đầu sẽ thấp hơn rõ rệt so với khung 6 giờ đầu.

Hiện nay, trung bình mỗi ngày khoa thần kinh can thiệp đột quỵ tại BVĐHYD tiếp nhận bao nhiêu ca? Có khoảng bao nhiêu ca đến kịp “giờ vàng” và được can thiệp thành công?

Hiện tại, mỗi ngày khoa chúng tôi tiếp nhận trung bình từ 5 đến 10 ca đột quỵ, trong đó khoảng 2/3 là đột quỵ nhồi máu não, phần còn lại là xuất huyết não. Tùy theo đánh giá hình ảnh và chỉ định chuyên môn, trong số này thường có khoảng 1-2 ca mỗi ngày đủ điều kiện để can thiệp cấp cứu.

Điều đáng mừng là tỷ lệ người bệnh đến kịp “giờ vàng” đã có sự cải thiện rõ rệt trong vài năm gần đây. Nếu cách đây khoảng 10 năm, chỉ có 3% bệnh nhân đến trong vòng 6 giờ đầu, thì nay, con số đó đã tăng lên 10-15%. Đây là kết quả của rất nhiều nỗ lực từ hệ thống cấp cứu, truyền thông cộng đồng, và cả sự phối hợp chặt chẽ giữa các khoa trong bệnh viện. Trong năm tới, bệnh viện đặt mục tiêu nâng tỷ lệ bệnh nhân đến sớm lên 20%.

Trong xử lý đột quỵ, đâu là những yếu tố quyết định hiệu quả điều trị?

Điều trị đột quỵ là một quy trình phức tạp. Vì vậy, những yếu tố quan trọng nhất có thể được chia thành 4 nhóm:

Thứ nhất là yếu tố thời gian, và cũng là yếu tố quan trọng nhất.
Thời gian từ lúc xuất hiện triệu chứng đến khi bệnh nhân được đưa vào bệnh viện và bắt đầu điều trị càng ngắn thì tiên lượng phục hồi càng cao. Chúng tôi ước lượng rằng, yếu tố thời gian quyết định hơn 50% tỷ lệ thành công trong điều trị đột quỵ.

Thứ hai là chất lượng và khả năng tiên lượng can thiệp.
Trong thực hành, chúng tôi đánh giá kết quả tái thông mạch máu bằng các thang điểm như TICI 2A, 2B, hay 3. Và những trường hợp đạt tái thông mức 2B-3 thường là những ca có khả năng phục hồi lâm sàng tốt nhất.

Thứ ba là sự phối hợp nhịp nhàng của nhiều chuyên khoa.
Từ khoa cấp cứu, nội thần kinh, chẩn đoán hình ảnh, đến khoa dược, vật lý trị liệu, và cả tâm lý phải đảm bảo mọi khâu trong quy trình đều đồng bộ.

Cuối cùng là yếu tố nâng đỡ và phục hồi sau can thiệp.
Nhiều người lầm tưởng rằng đột quỵ được điều trị là xong. Nhưng trên thực tế, hành trình phục hồi còn kéo dài: tập vận động, tập nói, tập nuốt, điều chỉnh cảm xúc…

Như Bác sĩ đã giải thích ở trên rằng trong điều trị đột quỵ thì thời gian là yếu tố rất quan trọng. Vậy ở bệnh viện, ekip đã làm những gì để giúp xử lý nhanh và hiệu quả hơn ạ?

Khi điều trị đột quỵ, điều đầu tiên bác sĩ phải cân nhắc chính là chỉ định, tức là: có nên can thiệp hay không? Để ra quyết định đúng, chúng tôi cần công cụ hỗ trợ phân tích nhanh, chính xác và khách quan.

Chúng tôi đang sử dụng RAPID AI, là một trong những phần mềm trí tuệ nhân tạo tiên tiến nhất hiện nay trong phân tích hình ảnh não. Đây là công nghệ được đào tạo trên kho dữ liệu hình ảnh y khoa khổng lồ toàn cầu, cho phép phần mềm đưa ra phân tích cực kỳ nhanh và sát với thực tế lâm sàng.

Tất cả các dữ liệu này giúp bác sĩ xác định rõ ranh giới giữa “nên can thiệp” và “không nên can thiệp”. Điểm mạnh của RAPID AI là không chỉ nhanh mà còn có độ chính xác đã được chứng minh lâm sàng, vì vậy bác sĩ hoàn toàn có thể tin cậy khi dùng phần mềm này để hỗ trợ quyết định.

So với chuẩn quốc tế (ví dụ: thời gian từ nhập viện đến tiêm thuốc <60 phút), bác sĩ và ekip tại đây đã đạt được những thành tích gì trong điều trị đột quỵ cấp?

Một số chỉ số chuyên môn quan trọng mà đội ngũ tại bệnh viện đang duy trì được ở mức rất tích cực gồm:

• Thời gian “door-to-needle” (từ lúc bệnh nhân nhập viện đến khi tiêm thuốc tiêu sợi huyết):
• Chuẩn quốc tế: dưới 60 phút
• Tại bệnh viện chúng tôi: trung bình 30 phút
• Thời gian “door-to-puncture” (từ lúc nhập viện đến lúc đâm kim thực hiện can thiệp lấy huyết khối):
• Chuẩn quốc tế: dưới 90 phút
• Tại bệnh viện : thường xuyên dưới 60 phút, và có những ca chỉ mất chưa đến 15 phút
• Tỷ lệ tái thông mạch máu thành công sau can thiệp:
• Chuẩn quốc tế trung bình: 75–80%
• Tại bệnh viện chúng tôi: duy trì ở mức trên 90%
• Tỷ lệ bệnh nhân hồi phục chức năng sau can thiệp:
• Đạt khoảng 55–60%, đây là con số rất tích cực nếu xét đến mặt bằng chung toàn cầu.

Tất cả những thành tích này đều là những tiêu chí cốt lõi trong hệ thống đánh giá của tổ chức Angels (một sáng kiến toàn cầu nhằm nâng cao chất lượng điều trị đột quỵ). Nhờ đáp ứng đầy đủ các tiêu chí khắt khe, bệnh viện đã được trao chứng nhận Kim Cương (Diamond Award) là cấp cao nhất, dành cho những đơn vị có hiệu quả xử trí đột quỵ tương đương với các trung tâm hàng đầu trên thế giới.

Nếu muốn xét nghiệm để phát hiện sớm các nguy cơ đột quỵ thì chúng ta có những cách nào?

Đột quỵ thường là kết quả tích lũy của một quá trình âm thầm, kéo dài nhiều năm, khiến mạch máu thay đổi dần mà bản thân người trẻ thường không nhận ra. Nếu bắt đầu thay đổi lối sống từ sớm, thì theo nhiều nghiên cứu, có thể phòng ngừa được đến 80% nguy cơ đột quỵ.

Hiện nay, theo khuyến cáo quốc tế, việc tầm soát đột quỵ không bắt buộc thực hiện đại trà với tất cả mọi người, mà nên tập trung vào những người thuộc nhóm nguy cơ. Đó là những người có tiền sử gia đình mắc bệnh mạch máu, hoặc trong các đợt khám sức khỏe định kỳ phát hiện ra các yếu tố nguy cơ như: tăng huyết áp, tiểu đường, rối loạn mỡ máu,…

Trong một số trường hợp cụ thể, bác sĩ có thể cân nhắc thêm siêu âm động mạch cảnh để kiểm tra có tình trạng xơ vữa mạch hay không.

Tuy nhiên, điều quan trọng nhất vẫn là điều chỉnh lối sống hằng ngày. Tôi hiểu là giới trẻ hiện nay sống trong một guồng quay công việc, học tập và áp lực xã hội rất lớn. Nhưng một vài thói quen cơ bản, nếu duy trì đều đặn, có thể tạo nên khác biệt rất lớn:

• Bỏ thuốc lá, hoặc ít nhất là bắt đầu giảm dần vì nguy cơ đột quỵ tăng gấp 2-3 lần ở người hút thuốc.
• Tôn trọng giấc ngủ.
• Tập thể dục nhẹ nhàng, đều đặn, không cần quá cường độ cao.
• Chế độ ăn hợp lý, tránh ăn mặn, tránh đồ chiên xào nhiều dầu mỡ,...

Một điều cuối cùng mà tôi rất khuyến khích: không chỉ người trẻ mà ai cũng nên học sơ cứu - cấp cứu cơ bản. Vì ngoài việc bảo vệ bản thân, còn có thể kịp thời giúp người khác.

Xin trân trọng cảm ơn Ông!