Một ngày Chủ nhật rảnh rỗi, bạn đang dọn dẹp và tìm thấy một tấm vé xem phim cũ. Tấm giấy nhỏ ấy chẳng còn giá trị sử dụng, nhưng khi chạm vào, bạn lại như được kéo về buổi tối cùng nhóm bạn, hay khoảnh khắc hồi hộp trong lần hẹn hò đầu tiên. Lòng bạn ấm lên, nhưng cũng nhói thêm một nhịp vì biết rằng những khoảnh khắc đó đã trôi đi.
“Đó là hoài niệm chứ giề?” – đúng vậy, bạn trả lời chính xác, chúc mừng bạn có thêm 10 điểm. Thế nhưng bạn có biết rằng trong chính thực hành hết sức gần gũi này có cuộc giằng co không?
Một nghịch lý mà ai cũng có
Các nhà tâm lý gọi hiện tượng này là paradox of nostalgia (nghịch lý hoài niệm). Năm 1688, một nghiên cứu sinh y khoa Thụy Sĩ tên Johannes Hofer mô tả hiện tượng lính đánh thuê trở về từ chiến trường xa xứ lâm vào buồn bã, mất ngủ, thờ ơ với hiện tại. Ông gọi đó là “nostalgia”, ghép từ hai chữ Hy Lạp nostos (trở về nhà) và algos (nỗi đau), nghĩa là nỗi đau nhớ nhà.
Trong suốt 200 năm tiếp theo, hoài niệm chủ yếu được xem là một chứng bệnh tâm lý, biểu hiện của yếu đuối hay rối loạn tinh thần. Người ta lo sợ rằng những cảm xúc liên quan đến quá khứ sẽ khiến con người xa rời hiện tại và mất khả năng tự chủ.
Tuy nhiên, đến cuối thế kỷ 20, quan điểm này bắt đầu thay đổi. Các nhà nghiên cứu nhận thấy hoài niệm không chỉ là vết thương của ký ức, mà còn có thể trở thành nguồn sức mạnh tinh thần. Nhà tâm lý học Constantine Sedikides – người tiên phong nghiên cứu sâu về hoài niệm chỉ ra rằng, nostalgia giúp con người kết nối với người khác, hiểu rõ và trân trọng bản thân, đồng thời làm hiện tại trở nên ý nghĩa hơn.
Nghịch lý xuất phát từ nghịch lý
Hiện tượng này xuất phát từ một nghịch lý khác của con người hiện đại, khi ta có quá nhiều lựa chọn. Tự do tưởng như ban ơn, nhưng lại đi kèm với “burden of agency” hay gánh nặng quyết định. Trước khi chọn, ta đã lo: “Nếu sai thì sao?”, “Nếu bỏ lỡ cơ hội tốt hơn thì sao?”
Hãy lấy ví dụ một người trẻ tên Huy. Một ngày, Huy tìm lại chiếc áo chứa đầy chữ ký bạn bè cấp 3. Huy bỗng nhớ về những ngày vô lo, chỉ xoay quanh điểm kiểm tra hay giờ ra chơi. Niềm vui ấy kéo theo nỗi buồn, vì giờ đây Huy đang vùi đầu trong deadline, áp lực cơm áo, và những lựa chọn nghề nghiệp chồng chéo.
Nhìn lại, Huy mới thấy rõ sức nặng: không còn ai chỉ đường, mọi quyết định đều do mình tự gánh. Hoài niệm vừa ngọt ngào, vừa xát muối vào mệt mỏi hiện tại. Có bao giờ bạn cũng cảm thấy như Huy không?
Chính ở điểm đó, ký ức mang tính đối lập. Quá khứ là những gì đã khép lại, ta không còn phải lưỡng lự hay đắn đo. Ta nhớ về buổi chiều sinh viên ngồi cà phê vỉa hè, ta thấy ấm áp vì tất cả đã trọn vẹn. Nhưng nghịch lý hoài niệm lại len vào: ta vui vì ký ức, nhưng buồn vì biết sẽ chẳng thể sống lại khoảnh khắc ấy. Và khi quay trở về hiện thực, ta lại phải tiếp tục với việc lựa chọn mỗi ngày.
Sự nghịch ngợm của nghịch lý
Hoài niệm, cũng như mọi hiện tượng tâm lý khác, như con dao hai lưỡi. Ở mặt tích cực, nó giống một liều thuốc an thần tự nhiên. Khi nhớ ký ức đẹp, ta thấy lòng dịu lại, thêm năng lượng và khơi dậy sáng tạo. Nhiều nhà văn, nhạc sĩ đã biến hồi ức thành chất liệu nghệ thuật, mang giá trị vượt thời gian.
Mặt tiêu cực thì lại nguy hiểm. Nghịch lý hoài niệm khiến con người rơi vào mâu thuẫn cảm xúc: vừa hạnh phúc, vừa hụt hẫng. Khi lặp lại, nó khiến ta trì hoãn hành động, bám víu vào “ngày xưa” thay vì đối diện hiện tại. Napoleon Bonaparte là ví dụ điển hình, sau khi bị lưu đày trên đảo Saint Helena, ông liên tục hồi tưởng chiến công và thời hoàng kim, tiếc nuối cơ hội đã mất. Hồi tưởng giúp giữ sự tự tin nhưng đồng thời khiến ông xa rời thực tại, bất lực trong việc thay đổi số phận.
Ở thái cực khác, con người có thể phủ nhận quá khứ. Theo một nghiên cứu từ Bộ Cựu chiến binh Hoa Kỳ, khoảng 15–30% cựu binh Mỹ từng chiến đấu ở Việt Nam mắc PTSD, viết tắt của Post-traumatic stress disorder (Hậu chấn tâm lý). Nhiều người tìm mọi cách để né tránh việc hồi tưởng: không xem phim chiến tranh, tránh trò chuyện hay hạn chế mối quan hệ gia đình. Trung tâm PTSD Mỹ nhấn mạnh né tránh chỉ khiến triệu chứng trầm trọng hơn và kéo dài hồi phục.
Hai ví dụ minh họa rõ hai thái cực nguy hiểm của paradox of nostalgia, khi quá khứ và hiện tại không được nối kết mà đối lập lẫn nhau.
Hiểu nghịch lý để không nghịch tâm
Điều đầu tiên ta cần biết để làm quen với sự “khó chịu vô cùng” này là học cách chấp nhận.
Hoài niệm vốn có hai mặt: có khoảnh khắc khiến ta mỉm cười, thấy ấm áp nhưng có khi lại gợi buồn hoặc tiếc nuối. Nhưng dù là trường hợp nào, điều quan trọng là bạn hãy xem chúng là một phần tự nhiên của trải nghiệm, giúp ta bớt căng thẳng và thấy bình yên.
Tiếp theo, tách cảm xúc khỏi hành động hiện tại là cách phổ biến và hiệu quả nhất. Ví dụ, bạn nhớ về một thất bại nhớ đời thời trẻ, bạn cảm thấy hối tiếc hay tiếc nuối những cơ hội đã qua. Thay vì để cảm xúc này chi phối, bạn có thể hoàn thành công việc, chăm sóc bản thân, duy trì các mối quan hệ và thực hiện những kế hoạch hiện tại.
Khi làm được điều đó, hoài niệm trở nên nhẹ nhàng hơn: bạn vừa trải nghiệm nỗi buồn, vừa không để nó ngăn cản hành động hôm nay, giúp ký ức trở thành chất liệu phản chiếu và học hỏi thay vì gánh nặng.
Nếu cảm xúc quá nặng nề, bạn vẫn có thể tìm cách thể hiện ra ngoài để không cần ép bản thân chấp nhận. Viết nhật ký, ngủ lười, ăn một món mình thích hay trò chuyện cùng bạn bè giải tỏa và tạo khoảng cách lành mạnh với ký ức. Hoài niệm chỉ thực sự trở thành bạn đồng hành khi ta dám đón nhận cả vui lẫn buồn, và vẫn kiên định bước tiếp trong hiện tại.