Ca dao, dân ca và sức mạnh nội tâm của một dân tộc lạc quan
Mẹ tôi là một người thích chữ nghĩa, nên tôi lớn lên từ câu hát, lời ru đến ca dao tục ngữ được mẹ nhắc hàng ngày. Mẹ vẫn thường nói: “thua keo này ta bày keo khác”, “còn người là còn của”, với mong muốn đứa con của mẹ luôn vững vàng trước những thử thách, khó khăn của cuộc đời. Mẹ kể, ngày xưa ngoại lạc quan lắm, ngoại dặn mẹ tôi cố gắng học, vì “không ai nghèo ba họ, không ai khó ba đời”. Chẳng rõ có thật là thế không, nhưng cách câu nói ấy đi vào đời từ những ngày thơ bé, làm tôi tin chắc rằng nó đã phần nào an ủi mẹ, để mẹ nó cứ nhìn đó mà vươn lên.
Ngày bé, tôi đọc được một bài dân ca Bình Trị Thiên về mười quả trứng, mà sau này, tôi vẫn hay nhắc về nó như một ví dụ điển hình cho tinh thần lạc quan kì lạ của người Việt. Cả bài, đọc đến quả nào, quả đấy cũng “ung”, hy vọng của tôi đặt trọn vào 3 quả trứng còn lại, nhưng cuối cùng, chúng cũng chẳng vẹn nguyên: “Còn ba trứng nở ra ba con/Con: diều tha/Con: quạ bắt/Con: mặt cắt xơi”. Tưởng chừng, nỗi bất hạnh đã đẩy họ rơi vào cảnh túng quẫn, nhưng kết thơ, họ vẫn ở đó, lạc quan đến lạ vì tin rằng vẫn còn gà mẹ để có quyền hy vọng vào tương lai:
“Chớ than phận khó ai ơi,
Còn da lông mọc, còn chồi nảy cây.”
Văn học dân gian, tuy không phải tất cả, nhưng đều kết thúc theo motif thiện thắng ác, dù đôi khi, biện pháp trừng phạt cái ác lại rất mạnh tay (như trong truyện Tấm Cám, Tấm dội nước sôi, Cám chết). Mãi sau này, từ dòng văn học cách mạng giai đoạn 1920 đến thơ ca kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, tôi vẫn thấy người Việt mình luôn lạc quan rất lạ. Bởi lẽ, giữa biết bao mất mát, hy sinh, quân dân vẫn quyết “một lòng ra đi, nào có xá chi đâu ngày trở về” (Đoàn Vệ quốc quân, Phan Huỳnh Điểu), đi nhưng không rụt rè, sợ hãi, mà đi trong tâm thế hiên ngang, oanh liệt: “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước/Mà lòng phơi phới dậy tương lai” (Theo chân Bác, Tố Hữu). Người lính ngày xưa đâu ngại khó nguy, xe “không có kính ừ thì có bụi”, mà bụi thì “nhìn nhau mặt lấm cười ha ha” (Bài thơ về tiểu đội xe không kính, Phạm Tiến Duật).
Khi tiếng bom đã lùi xa, thì tiếng còi xe cấp cứu thời COVID lại vang lên dồn dập, ám ảnh đến nhói lòng. Những ngày ấy, giữa lệnh giãn cách toàn xã hội, ai cũng chỉ có thể ở yên trong nhà, trên mọi phương tiện truyền thông là những tin tức liên quan đến cách ly và lây nhiễm. Tang thương là thế, mất mát cũng nhiều, nhưng người Việt mình vẫn giữ được sự lạc quan rất riêng.
Tôi còn nhớ rõ những trào lưu nghe rất vui mà cả già trẻ lớn bé ai cũng biết, cũng thuộc: cà phê bọt biển, điệp khúc “Hạ còn vương nắng”, hay giai điệu “trái đất tôi yêu màu xanh” với những chiếc khẩu trang y tế được truyền từ Nam ra Bắc, từ Á đến Âu, nghĩ lại vẫn thấy vừa thương, vừa tự hào. Bởi dẫu hoang tàn có, đau thương có, mất mát cũng có, nhưng người Việt mình vẫn tích cực bước qua, câu chuyện ấy thoắt cũng đã là chuyện của 1000 ngày trước. Để rồi sau Covid, Việt Nam là một trong những quốc gia có tốc độ phục hồi nhanh nhất khu vực.
Năm nhất đại học, tôi có cơ hội tìm hiểu về một số nét đặc trưng của người Việt trong môn “Cơ sở văn hóa Việt Nam”. Trong quyển sách cùng tên, PGS. TS. Trần Ngọc Thêm đã viết: “Chính nhờ có lối tư duy âm dương từ trong máu thịt mà người Việt Nam có được triết lí sống quân bình: trong cuộc sống gắng không làm mất lòng ai; trong việc ăn ở, gắng giữ sự hài hòa âm dương trong cơ thể và hài hòa với môi trường thiên nhiên.” Vì mọi vật đều có âm với dương, nên để cân bằng, để trung hòa giữa hai thái cực, người Việt mình dễ dàng thích nghi với mọi hoàn cảnh. Ông cho rằng “người Việt Nam là dân tộc sống bằng tương lai”, họ tin vào những câu chuyện với một cách nghĩ hóm hỉnh, khôi hài, “được ăn cả, ngã”… thì chỉ đơn giản là về nhà ăn cơm.
Khi bão thành chuyện cười, nhưng lòng người vẫn ấm áp
Không giống thời ông bà, nơi sự tích cực được truyền qua những khúc dân ca, người trẻ ngày nay chọn cách lan tỏa những điều tích cực đến cộng đồng những sản phẩm truyền thông trên nền tảng mạng xã hội: một tấm ảnh, một đoạn clip hay chỉ đơn giản là một dòng status. Không nhiều, nhưng rất duyên, đủ để bất kỳ ai lướt qua cũng dừng lại rất lâu vì “bận” cười ngặt nghẽo, hay như cách cộng đồng mạng vẫn thường đùa: “có vậy thôi mà cười nãy giờ 1 tiếng”.
Tôi còn nhớ năm trước, khi cơn bão Yagi đổ bộ vào đất liền, người trẻ nhao nhao kiến nghị các phương án chặn bão, nghe rất vĩ mô, nhưng hóa ra lại vô cùng buồn cười: cả nước bật quạt, xoay về hướng Đông để thổi bay cơn bão. Chẳng biết bằng cách nào, họ có thể nghĩ ra những ý tưởng táo bạo đến vậy, lạc quan, dí dỏm, giúp xốc lại tinh thần do dân mình sau những mất mát.
Hay chỉ mới tháng trước, nghe tin bão Wipha bất ngờ chuyển hướng, vừa kịp thở phào nhẹ nhõm, tôi đã đọc được bài viết rất dễ thương: “Bão Wipha đang gặp rắc rối vì địa giới hành chính mới. Vì chúng ta mới sắp xếp lại giang sơn, nên thiên tai bị mất phương hướng.” Hóa ra là vì đất nước vừa sáp nhập, nên bão chẳng biết nên ghé thăm tỉnh nào!
Họ mang bão ra làm content là vậy, nhưng cũng nhiệt tình mang tất cả những gì mình có để giúp các vùng thiệt hại khắc phục hậu quả sau bão. Họ có tiền, góp tiền; nếu không tiền, họ góp quần áo, sách vở; vừa tích cực, vừa thương nhau. Tôi nghĩ người mình tích cực là bởi vì phần nào, họ tin rằng họ vẫn có nhau, dù hạnh phúc hay buồn đau, đồng bào vẫn chìa tay ra giúp đỡ.
Chỉ số di truyền hé lộ bản lĩnh tinh thần Việt Nam
Một nghiên cứu của GeneStory (đơn vị tiên phong trong ứng dụng giải mã gen vào chăm sóc sức khỏe tại Việt Nam) trên gần 10.000 mẫu sinh học cho thấy: người Việt có xu hướng lạc quan và vững vàng về tinh thần. Cụ thể, 67,8% người tham gia có chỉ số thần kinh (neuroticism) ở mức tích cực hoặc cân bằng, chỉ 32,2% nghiêng về trạng thái nhạy cảm, căng thẳng. Ngoài ra, về mức độ tận tâm (conscientiousness), 36,12% người Việt thiên về cẩn trọng, trách nhiệm, trong khi tính bốc đồng, bản năng chỉ chiếm 29%. Vì vậy, nói người Việt lạc quan, tích cực là có cơ sở khoa học hẳn hoi.
Tôi nghĩ, sự lạc quan nằm trong mã gen này đã phần nào lý giải vì sao người Việt có thể bền bỉ và kiên cường đến vậy. Bởi đó không phải kiểu lạc quan mơ hồ, né tránh hay coi nhẹ khó khăn, mà là một trạng thái tinh thần được nuôi dưỡng qua nhiều thế hệ: biết đối diện với thực tại, nhưng vẫn giữ được niềm tin và sức mạnh để đứng dậy sau biến cố.
Một dân tộc từng trải qua chiến tranh, thiên tai, dịch bệnh mà vẫn luôn tìm được cách đứng dậy, làm lại từ đầu, thì hẳn trong họ đã có sẵn một cơ chế tự nhiên để thích ứng và phục hồi. Cơ chế ấy, trong tâm lý học được gọi là “resilience”, nghĩa là sự kiên cường, bền bỉ, hay hoa mỹ một tí, thì đó là sức bật tinh thần.
Nếu ở góc độ cá nhân, sức bật này giúp họ bình phục sau giông bão, thì ở tầm dân tộc, nó đã trở thành động lực để cả đất nước bước vào “kỷ nguyên vươn mình”: hùng cường, thịnh vượng. Một đất nước vừa ăn mừng Tết Thống nhất tròn 50 năm, chưa bằng số tuổi của một đời người, vậy mà đã trở thành nền kinh tế mới nổi năng động, hội nhập toàn diện - một điểm sáng thu hút đầu tư nước ngoài, một điểm đến đáng sống cho người ngoại quốc.
Tôi tự hào và bất ngờ vì người Việt mình luôn tìm ra cách để “xoay chuyển” mọi hoàn cảnh: biến khó khăn thành cơ hội, biến mất mát thành sức mạnh. Đôi lúc, tôi bất giác nghĩ rằng, không hẳn là “trong cái rủi có cái may”, mà là bởi vì người Việt luôn lạc quan và bình tĩnh để tìm ra được cái may trong cái rủi.
Quay lại câu chuyện của từng cá nhân, có lẽ, không một ai trên cuộc đời này có thể dõng dạc nói “tôi chưa bao giờ rơi vào nghịch cảnh”. Dù đã sống qua bao nhiêu năm đời người, ít nhiều, bạn cũng đã từng rơi vào tình trạng bế tắc: thi trượt, dù đã học ngày, học đêm; thất nghiệp, dù đã nỗ lực cống hiến. Thật ra những lúc như thế, bạn chỉ cần nghiêng đầu một chút, nhìn nhận vấn đề ở một hướng chệch đi chỉ vài độ thôi, bạn sẽ nhận ra rằng: mọi chuyện xảy ra trên đời đều có lý do; nếu đó không phải là một trải nghiệm vui, chắc chắn nó sẽ để lại cho bạn rất nhiều kinh nghiệm.
Việc rèn luyện sức bật tinh thần trong thời đại có quá nhiều áp lực ngày nay sẽ giúp bạn kiểm soát những gì xảy ra với mình. Khả năng phục hồi sẽ giúp bạn chủ động tạo ra môi trường tích cực để nuôi dưỡng bản thân, biết cách lắng nghe, phản tư trước khi đổ lỗi cho yếu tố môi trường, và thậm chí biến chúng thành động lực để bạn tiến xa hơn.
Tất nhiên, không phải ai cũng có sẵn sức bật ấy. Các nhà tâm lý học cho rằng, một số người có thể có khả năng phục hồi tự nhiên cao hơn do yếu tố di truyền hoặc môi trường. Thế nhưng, ngay cả khi không “sẵn có”, bạn vẫn có thể phát triển khả năng này thông qua việc rèn luyện tâm lý, học cách đối mặt với áp lực và thực hành tư duy cầu tiến.
Bất cứ khi nào gặp biến cố, bạn hãy từ từ ngồi lại, hít thở sâu và bình tĩnh nhìn nhận sự việc một cách kỹ càng hơn. Vì chuyện gì cũng có cách giải quyết, và bạn sẽ “rũ bùn đứng dậy sáng lòa” như Tổ quốc sau muôn vàn khó khăn, thử thách.