Nhà văn hóa Hữu Ngọc đã từ trần vào ngày 2 tháng 5 năm 2025, đúng dịp kỷ niệm 50 năm ngày thống nhất đất nước – một lời từ biệt ý nghĩa dành cho người đã dành trọn đời mình để kết nối Việt Nam với thế giới.
Dù là tác giả và dịch giả của hơn 30 đầu sách, Hữu Ngọc vẫn khiêm nhường từ chối danh xưng “nhà văn”, một từ vốn dành cho tiểu thuyết gia.
Thay vào đó, ông chọn cho mình danh xưng “nhà văn hóa” để phản ánh chính xác hơn về hành trình sự nghiệp và sứ mệnh trọn đời của mình.
Khẳng định tiếng nói của dân tộc
Sinh năm 1918 tại Hà Nội, Hữu Ngọc lớn lên trong thời kỳ Pháp thuộc, giữa giao lộ của Đông và Tây.
Được theo học trong hệ thống giáo dục Pháp, ông tốt nghiệp chuyên ngành triết học và luật, thành thạo tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Đức, và tiếng Trung.
Khi Thế chiến II kết thúc và Pháp quay trở lại tái chiếm Việt Nam, Hữu Ngọc quyết định tạm xa thế giới học thuật để dấn thân vào mặt trận báo chí, dùng ngòi bút giúp khẳng định tiếng nói của dân tộc.
Ở tuổi 30, ông đảm nhiệm chức vụ tổng biên tập tờ báo địch vận bằng tiếng Pháp đầu tiên mang tên L’Étincelle (Tia Lửa), dùng ngôn từ khẳng định khát vọng độc lập của người Việt và thuyết phục binh lính Pháp từ bỏ cuộc chiến tranh xâm lược.
Sau năm 1954, khi Việt Nam giành được độc lập, cuộc đời Hữu Ngọc rẽ sang công tác ngoại giao văn hóa: bảo tồn văn hóa dân gian, biên tập các ấn phẩm quốc gia. Ông đồng thời giữ vai trò Giám đốc Nhà xuất bản Ngoại văn để giới thiệu văn học Việt với bạn bè thế giới.
Sau đó, Hữu Ngọc còn viết suốt hơn một thập kỷ cho mục “Chronique” trên Le Courrier du Vietnam và “Traditional Miscellany” trên Vietnam News. Nhiều bài viết trong số này sau được tuyển chọn và xuất bản trong cuốn Lãng du trong văn hóa Việt Nam.
Giai đoạn này định hình sứ mệnh mà ông theo đuổi suốt đời: kết nối quá khứ với hiện tại, Việt Nam với thế giới qua những cống hiến không ngừng cho tri thức và văn hóa.
Một đời lãng du trong văn hóa Việt Nam
Trong số những tác phẩm tiêu biểu của Hữu Ngọc, phải kể đến A Sketch of Vietnamese Culture, được xuất bản song ngữ Pháp – Anh và chọn làm quà tặng quốc gia gửi đến lãnh đạo thế giới trong Hội nghị Thượng đỉnh Pháp ngữ 1997 tại Hà Nội. Sau này, cuốn sách được ông cập nhật thành phiên bản đầy đủ dài 1.200 trang mang tên Lãng du trong văn hóa Việt Nam với 3 ấn bản bằng tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Việt.
Trong công trình đồ sộ này, Hữu Ngọc đồng hành cùng độc giả qua những chuyến phiêu du nối tiếp nhau: từ 36 phố phường Hà Nội đến những bản làng miền núi xa xôi, từ nhà vườn thanh tao xứ Huế đến nhà tù thời thuộc địa trên Côn Đảo.
Cuốn sách là chuỗi tiểu luận mà mỗi bài viết đều soi rọi một khía cạnh văn hóa từ phong tục Tết, ẩn ý trong ca dao Việt Nam, đến lịch sử các làng nghề truyền thống.
“Với những người ngoại quốc đang muốn tìm hiểu về Việt Nam như tôi, những bài viết của Hữu Ngọc chính là cây cầu kết nối cả một nền văn hóa xa lạ với sự thấu cảm sâu sắc,” Michael Arnold, CEO Metro Writers chia sẻ.
Những ai đã cùng Hữu Ngọc rong ruổi khắp Việt Nam hẳn sẽ giữ cho mình những bài học về văn hóa, được ghi lại qua con mắt của một người Việt yêu quê hương sâu đậm.
Cầu nối văn hóa Đông và Tây
Di sản của Hữu Ngọc bao gồm hơn 30 tựa sách mang tên ông, nhiều cuốn trong số đó được viết bằng tiếng Anh và tiếng Pháp nhằm giới thiệu văn hóa và lịch sử Việt Nam đến độc giả toàn cầu. Trong các tác phẩm của Hữu Ngọc, văn hóa thường song hành cùng lịch sử, 2 yếu tố không thể tách rời khi kể chuyện về một đất nước. Bởi lẽ, trong văn hóa có lịch sử và trong lịch sử có văn hóa.
“Tôi làm nghề xuất nhập khẩu, nhưng chỉ chuyên về văn hóa,” Hữu Ngọc mỉm cười đáp lại khi được hỏi về công việc của mình.
Các tác phẩm tiêu biểu của ông bao gồm Vietnam Cultural Heritage (bằng tiếng Việt, Anh, Pháp, và Đức), A Sketch of Hanoi Culture (1997), Lãng du trong văn hóa Việt Nam (2006), và Vietnam: Tradition and Change (2017).
Ở lĩnh vực dịch thuật, bản dịch tiếng Việt Truyện cổ Grimm phát hành bởi Đông A của Hữu Ngọc, đã trở thành tác phẩm kinh điển gắn bó với nhiều thế hệ độc giả Việt suốt hơn nửa thế kỷ qua.
Sau 70 năm không ngừng cầm bút, Hữu Ngọc ra mắt tác phẩm cuối cùng Cảo Thơm Lần Giở khi tròn 102 tuổi. Cuốn sách ghi lại cuộc đời và tư tưởng của hơn 180 danh nhân Đông – Tây, trải dài từ tôn giáo, triết học, khoa học, văn học, nghệ thuật, đạo đức, xã hội học, tâm lý học, chính trị đến lịch sử.
Lady Borton – người bạn thân thiết đã từng cùng ông làm việc tại Nhà xuất bản Thế Giới chia sẻ: “Ông lặng lẽ nhưng bền bỉ mở rộng biên giới tri thức bằng lịch sử và văn hóa dân tộc, giúp Việt Nam vượt qua những biến động thời đại.”
Trong suốt sự nghiệp, Hữu Ngọc được xem như một chiếc cầu nối văn hóa – người không chỉ đưa văn hóa Việt Nam ra nước ngoài mà còn giới thiệu nhiều nét văn hóa thế giới về Việt Nam.
Hữu Ngọc ra đi ở tuổi 107, nhưng di sản của ông sẽ sẽ mãi dìu dắt các thế hệ sau qua sự biến chuyển của những cuộc hội thoại văn hóa vượt khoảng cách của ngôn ngữ, thời gian, nơi chốn.