Mai Trung Thứ là một trong những sinh viên tốt nghiệp khóa đầu tiên (1925–1930) của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Các tác phẩm của ông, được yêu thích bởi nét tinh tế và thi vị, luôn được săn đón trên thị trường nghệ thuật.
Từ khi sang Pháp năm 1937, ông chọn gắn bó với mực và lụa, trung thành với những hình ảnh đã trở thành dấu ấn: thiếu nữ, trẻ con nô đùa, những gia đình thanh bình. Bố cục trong tranh chặt chẽ, không có chỗ cho sự ngẫu nhiên – như thể từng đường nét đều nhằm níu giữ một khoảnh khắc mong manh, một hình dung mộng tưởng về Việt Nam đã khuất xa.
Dường như, khi đứng giữa giao lộ Đông và Tây, Mai Trung Thứ luôn mang trong mình những trăn trở về tinh thần của hội hoạ hàn lâm Phương Tây và căn tính Việt. Ông thường Việt hóa các biểu tượng kinh điển trong hội họa phương Tây.
Sự giằng xé giữa hai nền thẩm mỹ không chỉ là cảm hứng thoáng qua, mà là một trăn trở kéo dài hàng chục năm với người nghệ sĩ. Điều này thể hiện qua 3 phiên bản Mona Lisa phái sinh từ nguyên tác của Leonardo da Vinci (1503–1506) được Mai Trung Thứ vẽ trong suốt 16 năm.
Bản 1958 – cỡ trung (34,5 x 27,6 cm) – vẽ Mona Lisa với tóc đen, mắt lá liễu, áo dài đỏ thẫm, voan lụa màu rêu buông xuống thân mình. Một sự bản địa hóa toàn diện.
Bản 1961 – nhỏ hơn (25 x 17,5 cm) – được trưng bày tại Salon de Noël ở Paris ngay năm sáng tác, sau này bán đấu giá tại Sotheby’s (2010) với giá 137.500 HKD (tương đương 17.500 USD).
Bản 1974 – lớn nhất (53,5 x 37,5 cm) – xuất hiện lần đầu tại Sotheby’s (1998), tái xuất ở Christie’s (2021) với giá 5.625.000 HKD (tương đương 717.000 USD).
Vẽ ở tuổi 68, phiên bản 1974 là bức Mona Lisa cuối cùng và trầm nhất của ông. Gam màu chuyển lạnh, da nhân vật ánh vàng, ráng chiều phủ lên cảnh vật. Một Mona Lisa vẫn quen thuộc, nhưng trưởng thành hơn. Không còn là thiếu nữ mà là người phụ nữ đã đi qua năm tháng.
Điểm chung của ba tác phẩm này là sự tôn trọng gần như tuyệt đối của Mai Trung Thứ với nguyên bản Leonardo da Vinci từ bố cục đến tỷ lệ. Nhưng điều ông mang đến không phải là bản sao, mà là một cuộc chuyển ngữ văn hóa: một Mona Lisa rất Việt Nam, trên chất liệu ông gắn bó cả đời – bột màu trên lụa.
“Việc Mai Trung Thứ lấy cảm hứng từ tác phẩm phương Tây không phải là điều lạ,” giám tuyển Ace Lê nhận xét. “Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương vốn là nơi giao thoa giữa mỹ thuật hàn lâm châu Âu và cảm thức Đông phương. Thời điểm đó, từ những giáo viên như Tô Ngọc Vân đến các bạn cùng khóa như Phổ hay Đàm, ai cũng đối mặt với cùng một câu hỏi: Làm sao giữ được bản sắc Việt trong một hệ thẩm mỹ đến từ phương Tây – cả trong lý thuyết lẫn thực hành.”
Tác phẩm được thể hiện trên lụa. Lụa ở đây không chỉ là phương tiện tạo hình, mà còn là lựa chọn mang tính khẳng định. Trái ngược với chất liệu sơn dầu, vốn là lựa chọn mặc định cho tranh chân dung phương Tây, lụa trở thành cách Mai Trung Thứ khẳng định bản sắc Việt giữa bối cảnh hội họa phương Tây.
Nhân vật trong tranh khoác áo dài truyền thống, đặt giữa khung cảnh vịnh Hạ Long bảng lảng sương khói. Mái tóc đen tuyền ẩn hiện sau lớp khăn voan xanh, nhòe nhẹ vào những dãy núi phía xa. Tay nàng khép nép, trong một tạo hình mềm mại rất Á Đông.
Khi Mai Trung Thứ đặt tất cả những hình ảnh hết sức Việt Nam trong một khuôn tranh gợi nhắc Mona Lisa, dường như, đây là một tuyên ngôn rằng: nghệ thuật Việt Nam không đứng bên lề, mà có thể song hành với những di sản được xem là mẫu mực của lịch sử mỹ thuật châu Âu.
“Có thể Mai Trung Thứ không chỉ vẽ một người phụ nữ trong những bức Mona Lisa, mà đang vẽ một biểu tượng: bản sắc Việt Nam,” giám tuyển Ace Lê chia sẻ. “Đó là điều ông luôn kiếm tìm từ khi bước vào trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Và đó cũng là câu hỏi rất đương đại: bản sắc Việt là gì, trong một thế giới không ngừng biến động?”
Bức Mona Lisa (1974) của Mai Trung Thứ nằm trong triển lãm chuyên đề “Những gốc rễ không ngừng vươn” diễn ra tại không gian tầng trệt của Bảo tàng Nghệ thuật Quang San từ ngày 01/08/2025 nhân dịp kỷ niệm 100 năm thành lập Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (École des Beaux-Arts de l’Indochine – EBAI 1925-2025).
- Địa chỉ: Bảo tàng Nghệ thuật Quang San - 189B/3 Nguyễn Văn Hưởng, phường An Khánh, Tp. Hồ Chí Minh.
- Giờ mở cửa: 09:00 - 16:30, từ Thứ Ba đến Chủ nhật
- Triển lãm dự kiến kéo dài đến hết tháng 1/2026